Microsoft Word Elmi Mecmue 21
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
Ətraf mühitə münasibətdə İslamın xüsusi mövqeyi 361
ƏTRAF MÜHİTƏ MÜNASİBƏTDƏ İSLAMIN XÜSUSİ MÖVQEYİ Xədicə Buturabi AMEA Əlyazmalar İnstitutunun doktorantı
Açar sözlər: ətraf mühit, din, islam, mövqe Key World: Environment, religious, Islam, position Ключевые слова: окружающая среда, религия, Ислам, позиция
saxlanılması haqqında irəli sürülən mülahizələr tarixən bu məsələnin bəşər həyatı üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu göstərir. Keçmişdə dini dünyagörüşü çərçivəsində insanların təbiət və ətraf mühitə vurduğu zərər günah sayılmış və onlar belə əməllərdən çəkinməyə dəvət olmuşlar. Müasir dövrdə ətraf mühitin qorunmasi məsələsinin həllində dini təlimlərin rolu diqqət mərkəzində saxlanılır. Bu məsələ üzrə islamın mövqeyi xüsusi maraq doğurur. Burada bəşərin təbiətşünaslıq və təcrübi elmlərdən əldə etdiyi nəticələr nəzərə alınmaqla dini təlimin bu yöndə bəşərə verə biləcəyi faydaları müəyyənləşdirmək mümkündür. Materialist fəlsəfə və din baxımından dünyagörüşü fərqlənir və əgər fəlsəfədə varlıq üçün başlanğıc və son qayıdış (məbdə və məad) məsələsi inkar edilərsə, dini baxışda belə bir mövqe ilhad sayılır. Peripatetik fəlsəfəyə görə, axirət məfhumu yoxdur. Bunun əksinə olaraq dini təfəkkürdə hər kim gercəkliyə ilahi dünyagörüşü bucağından yanaşırsa, onun fəlsəfi baxışı də ilahi yön alır. Bəllidir ki, ətraf münit və ekologiya birbaşa təbiət və maddi dünya ilə əlaqədardır, ancaq onun qorunması məsələsi gündəmə gəldikdə burada təkcə təcrübi elmlər kifayət etmir. Çünki bu məsələ insan və onun əxlaqi-mənəvi məsuliyyəti amili ilə bağlı olduğundan fərqli yanaşma tələb olunur. Burada məsələyə həm də insanın ilahi məsuliyyəti müstəvisində baxmaq lazım gəlir. Dini baxımdan yanaşdıqda hər şeydən əvvəl təbiət öz-özünə və özü üçün xəlq olmayıb, bəlkə Allah onu insan üçün yaratmışdır. Eyni zamanda insanın üzərinə onun normal yaşayışını təmin edən mühitin qorunması məsuliyyəti qoyulur. Burada insan ilə onu əhatə edən təbii proseslər arasında əlaqələrin tənzimlənməsi nəzərdə tutulur. İnsan varlıq aləmindən və təbiətdən ayrı Xədicə Buturabi 362
deyildir, təbiət hadisələri onun həyat, əməl və düşüncəsinə təsir göstərdiyi kimi, insanın düşüncə, əməl və əxlaqı və ətraf mühitə təsir edir. Quran təbiətdə gedən prosesləri məntiqlə izləməyə dəvət edir: “Məgər görmürlərmi ki, biz quru yerə su göndərib onunla heyvanlar və özlərinin yedikləri əkinlər yetişdiririk? (Səcdə:27). Bu ayədə təbiət ünsürlərinin tənzimlənməsi və yaşayış üçün münasib hala gətirilməsi diqqətə çatdırılır. Çoxsaylı ayə və rəvayətlərdə verilən mətləbləri diqqətlə araşdırmaqla insan xilqətin qanunauyğunluqlarını əks etdirən bir çox elmi məsələləri tapa bilər. Göyün-yerin, suyun, havanın, bitki və heyvanat aləminin yaradılışı barədə olan ayələri tədqiq etməklə islamın bu gerçəkliyə elmi yanaşmasının şahidi olarıq. Bunların hamısında bir sistemli ardıcıllıq və məntiq vardır. Yağmurun keyfiyyəti və əhəmiyyəti, torpağın canlanması, ağacların çiçəklənməsi, canlı aləmin qidalanması kimi təbii proseslər Qur’an ayələrində yer alır. Nəhl surəsi, 65-ci ayədə deyilir: “Allah göydən bir yağış endirər, onunla yer üzünü öldükdən (quruduqdan) sonra dirildər. Qulaq asanlar üçün bunda bir ibrət vardır.” Burada incə bir məqam vardır: əqli dəlil ilə nəqli dəlil arasında ziddiyyət qoymaq doğru deyildir. Ümumiyyətlə, ekologiya məsələsi islamda müəyyən prinsiplər əsasında irəli sürülür, həmin məktəbin tərəfdarları öz düşüncə, əməl və rəftarında həmin prinsip və meyarları əsas götürürlər. Gerçək müsəlman ağıl və məntiqə söykənərək təbiətə aid problemlərin təhlilində öz etiqad və əxlaqına sadiq qalmaqla yanaşı, əməldə də həmin prinsipləri gözləyir. İslamda ətraf mühitə münasibətin əsas məqamları bunlardır: Təbiətin qorunmasında islam maarifindən irəli gələn tövsiyələrin mühüm rolu vardır. İslamın səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri iman ilə ictimai qanunlar arasında körpü yaratmasındadır. Bu baxımdan iman və etiqad cəmiyyət üzvlərinin psixologiyasında güclü və təsirli bir amil kimi çıxış edərək onları istiqamətləndirə bilər. İman və etiqaddan bəhrələnmək zaman və məkanın doğurduğu şəraitə münasib şəkildə gerçəkləşir. Dini etiqad, səbatlı inkişaf perspektivi, konstitusiya qanunları, milli mənafe və ətraf mühitin qorunması geniş sosial-iqtisadi inkişaf proqramı çərçivəsində baxıla bilər. Belə olduqda nəzərdə tutulan tədbirlər effektli nəticə verə bilər.
İslam qaynaqlarında təbiət və onu təşkil edən ünsürlərin insan həyatının təminatı üçün əhəmiyyəti barədə geniş və hərtərəfli məlumatlar yer alır. Bunlarla yanaşı, həmin qaynaqlarda təbiətin mühafizəsi məsələsinə də böyük diqqət yetirilir. Bu qaynaqlar sırasında Qur’an ayələri xüsusi yer tutur və ətraf mühitlə bağlı məsələlər fərqli şəkillərdə diqqətə çatdırılır (Bəqərə:168; Nəhl:90,93; Həcc:3; Taha:81; Nisa:135). Ətraf mühitə münasibətdə İslamın xüsusi mövqeyi 363
Qur’ani-Kərim eyni zamanda varlıq aləminin davamı və onun kamilliyə doğru hərəkəti üçün müəyyən qanun-qaydalar və prinsiplər irəli sürür. Həmin qanun və prinsiplər bir növ ətraf mühitin mühafizəsinin müəyyən bir mərhələsini təşkil edir. Nümunə olaraq varlıq aləminin ahəngdarlığı və xilqətin tarazlıq əsasında təşəkkülünü göstərmək olar. Belə bir baxışın prinsipial qayəsi ondan ibarətdir ki, insan varlıq aləmində və təbiətdə bərqərar olunan balans və ahəngdarlığı pozmamalıdır. Bir ayədə belə deyilir: “Biz yer üzünü döşədik (orada hər şeyi ahəngdar şəkildə yerbəyer etdik), orada möhkəm dayanan dağlar yerləşdirdik, hər şeydən müəyyən ölçüdə yetişdirdik”. (Hicr:19). Bu ayədən başqa bir nəticə alınır: Təbiətdən istifadə zamanı ölçü və mizanı gözləmək lazımdır. Nəzərdə tutulan ölçünü keçdikdə balans pozulur və ekologiyaya ziyan dəyir. (Rə’d:8; Ə’la:3; Furqan:2). Başqa sözlə desək, təbiətlə münasibətdə və ondan istifadə zamanı elə rəftar etmək lazımdır ki, əvvələn müəyyən meyar və miqdardan artıq olmasın, ikincisi, təbiətdə dəyişiklik elə həddə olmalıdır ki, ətraf mühitə zərər yetişməsin. Üçüncü tərəfdən bir sıra ayələrdə heç nəyin boş yerə yaradılmadığı nəzərə çatdırılır. (Hicr:85; İbrahim:19; Ənbiya:16). Deməli, təbiət ünsürləri müəyyən məqsədlə yaradılıb, onların nizamını pozmaq əks nəticələr verər. Qur’ana görə, insanın hər şeyə münasibəti onun əxlaqından asılıdır: “Allah sənə yaxşılıq etdiyi kimi, sən də yaxşılıq et. Yer üzərində fitnə-fəsad törətməyə cəhd etmə, Allah fitnə-fəsad törədənləri sevməz”. (Qəsəs:77). Bunlarla yanaşı, bir sıra fiqh qaydaları ətraf mühitin qorunmasında mühüm cəhətlər kimi diqqəti cəlb edir ki, buraya “lazərər”, “zəman”, “itlaf”, “təsbib”, “ədalət” kimi məfhumlar daxildir. Bunlardan əlavə, bir sıra əxlaqi dəyərlər fərdi və ictimai həyatda ətraf mühitin qorunması məsələsində mühüm profilaktik tədbirlər kimi dəyərləndirilə bilər ki, buraya qənaət, israfçılıqdan çəkinmək, öz gücü ilə ehtiyaclarını ödəmək kimi keyfiyyətlər daxildir (2.s.74). Burada ətraf mühitin qorunmasında əhəmiyyət kəsb edən bəzi qayda və ənənələri qısaca açıqlamağa çalışaq: 1. “Lazərər” qaydası – bu məfhumun mənası başqalarına zərər-ziyan yetirmə- məkdir və islam dinində geniş çevrədə işlənməklə bəşər həyatının bütün cəhətlərini əhatə edir. Zərər ətraf mühitin korlanmasına, fərdi və ictimai həyata şamil edilə bilər. İslam alimləri bu qayda haqqında geniş bəhs etmiş, müstəqil risalələr yazmaqla onun mahiyyətini açıqlamışlar. Həmin qayda hədis qəlibində də ardıcıl olaraq öz təsdiqini tapmışdır (3.c.2.s.163;4.c.3.s.426). Ümumiyyətlə, “İslamda başqasına zərər və xəsarət yetirmək yolverilməzdir” (5.c.5.s.280). Təbiidir ki, təbiəti və ekologiyanı korlamaq başqalarına zərər yetirməyin bariz nümunəsidir.
Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|