Microsoft Word Elmi Mecmue 21
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
İlahi eşq və türk ədəbiyyatında təcəssümü 51 Hüseyn ən Nuriyə istinad edilmişdir. Bəqlinin nəql etdiyinə görə Əbül Hüseyn ən Nuri, “Mən Allaha aşiqəm, o da mənə aşiqdir” dediyi üçün kafir olduğuna hökm verilərək ölkəsindən qovulmuş, daha sonra edam edilməsi əmr olumuş və son anda asılmaqdan xilas ola bilmişdir. Bu rivayətdən məlum olduğu kimi hətta ilk əsrlərdə mütəsəvviflərin əksəriyyəti Allah sevgisini ifadə etmək üçün Quran və Sünnətdə yer alan hubb və məhəbbət yerinə eşq sözünün istifadəsinə qarşı çıxmışlar; Rabia əl- Ədəviyyə, Bayazid-i Bistami, Cüneyd Bağdadi, Həllac Mənsur kimi sevgi mövzusunu işləyən ilk sufilər əsasən eşq, aşiq, məşuq yerinə hubb, məhəbbət, həbib, məhbub sözlərindən istifadə etməyə üstünlük vermişlər (23,11-12). Haris əl-Mühasibi, Xacə Abdulla əl-Hərəvi, Məhəmməd b.Hüseyn əs-Süləmi, Əbu Talib əl Məkki, Həkim ət-Tirmizi, Əbu Nəsr əs-Sərrac, Məhəmməd b.İbrahim əl-Kəlabazi, Əbu Nuaym, Əbdülkərim əl-Qüşeyri, Hücviri, Qəzali kimi mütəsəvviflər də əsərlərində eşq mövzusuna yer verməmişlər və ya nadir hallarda istifadə etmişlər, bunun yerinə ən çox əhəmiyyət verdikləri Allah sevgisi mövzusunu hubb və məhəbbət termini ilə adlandırmağa üstünlük vermişlər (23,12). Qüşeyri sufilərin Allah sevgisini eşq sözü ilə ifadə etmələrini müsbət qarşıla- mışdır. Qüşeyriyə görə “Eşq sevgidə sərhədləri aşmaqdır. Allah həddi aşmaqla və eşq ilə xarakterizə edilə bilməz. Bütün məxluqata aid sevgilərin hamısı toplanıb bir şəxsə verilsə də bu şəxs Allahı sevmə dərəcəsinə çatmış sayılmaz. Bu halda qul Allah sevgisində həddi aşdı deyilə bilməz. Bu səbəblə “Allah quluna aşiq oldu” deyilə bilməyəcəyi kimi, qul da “Allaha aşiq oldu” deyilə bilməz. Buna görə də eşq Allahın sifəti olmaz. Allahın qula vəya qulun Allaha aşiq olması mümkün deyildir” (4,110). Hücviri eşq mövzusunda müxtəlif mənalar daşıdığını bildirərək başlıca fikirləri belə izah etmişdir: Bir zümrəyə görə eşq sevgilisindən ayrı düşənin bir xüsusiyyətidir. Qul da Allahdan ayrı qaldığına görə onun sevgisini eşq adlandırmaq mümkündür. Buna qarşılıq olaraq Allah heç bir şeydən ayrı və uzaq olmadığına görə Onun sevgisi eşq sözü ilə ifadə edilə bilməz. Başqa bir fikrə görə eşq həddi aşmaqdır, Allah da həddi, sərhədi olmayan varlıq olduğu üçün Ona duyulan sevgi heç bir şəkildə hədsiz olmaz və nəticədə eşq adlandırıla bilməz. Hücviri Allaha olan sevginin məhəbbət termini ilə ifadə edilməsi lazım gəlmədiyini, bunun yerinə eşq sözünü istifadə etməyin mümkün olduğunu bildirir (23,12). Başda Həllac Mənsur, Əbu Bəkr əş-Şibli və Bəyazid-i Bistami olmaqla bəzi mütəsəvviflərdə tam mənası ilə eşq mövcuddur. Təsəvvüf tarixində eşqi ilk dəfə iztirab və kədər şəklində anlayan və bu tərzdə izah edən Həllac Mənsur “Kitabü’t-Tavasin”də ilahi eşqi pərvanənin şamın ətrafında dövr etməsi kimi təsvir etmişdir. Pərvanənin şamın işığını görməsi “elmü’l-yəqin”,
Nigar İsmayılzadə 52 ona yaxınlaşıb hərarətini hiss etməsi “eynü’l-yəqin”, alovun içində yanıb kül olması “həkkü’l-yəqin”dır. Aşiqin ən son məqsədi yana-yana yox olmaqdır. Eşq anlayışını da ilk dəfə belə şəkildə izah edən Həllac Mənsur olmuşdur (20,132). Edam ediləndə əlləri kəsildiyi zaman üzünü qana bulamış, səbəbini soruşduqda “Eşq ilə qılınacaq iki rükət namazın dəstəmazı qanla alınmazsa doğru olmaz” cavabını vermişdi. Bəzi mənbələrə görə vücudundan axan qanlar Allah sözü şəklində axmışdı. Buna görə Həllac Mənsur “şəhid-i eşq” adlandırmışlar, onun qəm və kədər dolu eşq macərası bütün mütəsüvviflərə nümunə olmuşdur. Təsəvvüf tarixində eşq anlayışını ilk dəfə məhəbbətdən ayıraraq araşdıran sufi Əhməd əl-Qəzalidir. Bu səbədən də o, ilahi eşqə üstünlük verən sufilər tərəfindən böyük qardaşı Əbu Hamid əl-Qəzalidən üstün sayılmışdır. Çünki İmam Qəzalinin təsəvvüfi elm və mərifətə bağlı olduğu halda qardaşı təsəvvüfdə eşqi əsas saymışdır. Onun “Səvanihü’l-uşşak adlı fars dilində yazılmış risaləsi xüsusi olaraq eşq mövzusu ilə bağlı olan ilk əsərdir. Eşqin xüsusiyyətləri, təsirləri və mərtəbələrinin qısa bölmələr şəklində işlənən bu risalənin geniş yayılmasından sonra eşq anlayışı təsəvvüf ətrafında rəğbətlə qarşılandı. Sevgini “könlün zövq aldığı şeyə meyl etməsi” olaraq adlandıran Qəzali, bu meyl qüvvətli olarsa buna “eşq” deyilə bilər. Qəzaliyə görə eşq vicdani bir məsələdir. Allahı tanıyan onu sevər, mərifəti artdıqca sevgi artar, güclənər, bu sevgiyə eşq deyilir. O, mərifət və idraksız sevginin həyata keçə bilməyəcəyini bildirmişdir. Məhəbbətin uca nöqtəsi və ya sevginin möhkəmlənmiş halı olan ilahi eşq mərifətullahın bir nəticəsidir. Mərifətdə (Allahı bilmədə) məsafə qət etdikcə Allaha olan məhəbbət də artar. Məhəbbət nisbətində də Allaha yaxınlıq artar (9,538-539). Qəzali “İhya’ü ulumid-din” əsərində Allah sevgisi mövzusunu işlədiyi “Kitabü’l-Məhəbbə və ş-şövq və l-üns və r-rıza” başlıqlı bölümündə eşq sözünə üstünlük verməmişdir. Bununla birlikdə o, eyni əsərin səma mövzusu ilə bağlı hissəsində Allahı sevən, Ona aşiq olan və Ona qovuşma sevgisi duyan insanın səmasından da bəhs etməkdə və bu səmanın insanın eşq və sevgisini coşduracağını göstərmişdir. Sevginin bu şəkildə eşq halını alması, qulun mərifətdə yetkinləşərək ilahi gözəlliyi idrak etməsindən irəli gəlir; bu idrak artdıqca eşq də güclənir. Necə ki, Hz.Peyğəmbərin Hira dağında ibadətə bağlandığını görən Məkkə müşrikləri, “Məhəmməd Tanrısına aşiq oldu” demişdilər (23,12). Həqiqi aşiq qəlbindəki Allah sevgisinə heç bir varlığın sevgisini ortaq etməz. Bu səbəblə də başqa şeylərə qarşı duyulan sevgi ancaq məcazi mənada eşq adlana bilər: çünki ortağı olmayan, bir sözlə ortaqsız sevilə bilən yeganə varlıq Allahdır. Əhməd əl-Qəzalinin yaşadığı dövrü izləyən üç əsr ilahi eşq ədəbiyyatının qızıl dövrü oldu. Əhməd əl-Qəzalinin bu
Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|