Microsoft Word Elmi Mecmue 21
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
İslamda müasirləşmə düşüncəsinin tarixi aspekti və Fəzlur Rəhman 41 dövlət ənənəsini bilən, dövrün əhəmiyyətli alim və dövlət xadimlərindən olan İbn Müqəffanın mərkəzi hüquq sistemini yaratma təklifi kimi qəbul edilən məşhur Risalətus-səhabə adlı əsəri xüsusi əhəmiyyətə sahib olmuşdur. Müəlif bu əsərində siyasi, hüquqi, idari, hərbi və iqtisadi məsələlərlə bağlı mərkəzi siyasət sisteminə sahib olan Sasani dövlət ənənəsini Abbasi dövlət xadimlərinə tanıtmış və Abbasilər dövlətinin sahib olduğu problemləri və həll yollarını izah etmişdir. Xarici aləmə qapalı olan Əməvi xilafətinin əksinə yeniliyə açıq olan Abbasi dövləti bu təklifləri müsbət qarşılamışdır. Burada diqqət edilməsi lazım olan nöqtə İbn Müqəffanın bu düşüncələrini ənənəvi dini mənbələrə deyil, ağıl, məntiq və çox sayda əsər tərcümə etdiyi yunan, hind və sasani təcrübələri ilə əsaslandırmasıdır. İbn Müqəffanın bu təklifi həyata keçməsə də qanunlaşdırma düşüncəsinin tarixi keçmişindən xəbər verir 10 . İslam dünyası XIX əsrdə güclü qərb mədəniyyəti ilə qarşılaşdığı zaman bu qarşılaşmanın öhdəsindən gələ bilmək üçün bəzi istisnaları olmaqla birlikdə praktik olaraq fəaliyyəti dondurulan ictihad mexanizmi yenidən işləməyə başladı. Çünki təqlid dövründə məzhəb imamlarının ictihadı nəticəsində təşəkkül edən fiqhi hökmlər İslamın dəyişməz hökmləri arasına daxil edilmişdi. Halbuki ictihad müctəhidin subyektiv cəhdi ilə ortaya çıxan və həmişə dəyişməsi mümkün olan hökmlərdir. Qərb mədəniyyətinin İslam dünyasına daxil olması ilə birlikdə qərbli hüquq sistemlərinin şəriətin yerini tutmasının qarşısını almaq və get-gedə daralmağa başlayan dini sahənin genişləndirilməsi üçün XIX əsrin mücəddid alimləri ictihadi fiqh külliyatını yeni ictihada açmağa çalışdılar 11 .
Müasirləşmənin İslam dünyasına gəlməsi isə Osmanlı imperiyasının zəifləməsi və bununla birlikdə qərbin elmi, texnoloji və xüsusilə hərbi sahədə güclənməsi ilə bağlıdır. Bunun nəticəsində qərbin İslam dünyası ilə yaxın təması ikinci tərəfin məğlubiyyəti ilə nəticələndi. Bu məğlubiyyət başlanğıcda aşkar hiss olunmasa da, vaxt keçdikcə qərbin İslam dünyasını hərtərəfli hegemonyasına alması ilə özünü göstərdi. Bu isə İslam dünyasının özünə etimadını azaltdı. Müasirləşmənin İslam dünyasına gəlməsi daha ilk andan etibarən bir çoxları tərəfindən problem olaraq görülsə də, bunun fərqində olmayanların əksəriyyəti təşkil etməsi məsələni daha qarışıq hala gətirdi 12 . 10 Kılıç M. İslam Hukukunda Kanunlaştırma Olgusu: i.f.d. dis. Ankara, 2008, s. 131-132. 11 Karaman H. Fıkıhta Gelenek ve Yenileşme // İslam Gelenek ve Yenileşme Sempozyumu. İstanbul: 1996, s. 37-38. 12 Aydın M.S. Fazlur Rahman ve İslam ile çağdaşlaşmak / İslam ve Modernizm: Fazlur Rahman tecrübesi. İstanbul, 1997, s.11. Mübariz Məhəmmədəli oğlu Camalov 42 Bu dövrün təyinedici məfhumlarından biri təcdiddir. Təcdid Əbu Davudun “Sünən”ində yer verdiyi məşhur təcdid hədisinə əsalanan və adını buradan alan bir məfhumdur. Hədisin mətni belədir: “Allah hər yüz ilin başında bu ümmətə dinini yeniləyəcək (ددجي - yucəddidu) insanlar göndərəcək” 13 . Hədisin kutubi-sittədə yer almasına baxmayaraq sənədi və mətni haqqında çoxsaylı ixtilaflar olsa da, İslam dünyasında yenilənmə anlayışı və buna bağlı olaraq ciddi bir literaturun təşəkkül etdiyi bir həqiqətdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, təcdid, yenilənmə, müasirləşmə, islamlaşma, islahat, reform və daha bir çox terminin həm tək başına mənasının, həm də hər birinin digərləri ilə qarşılaşdırılmasında ortaya çıxan mənzərəsinin bulanıqlığı hələ davam edir. Burada mövzudan kənara çıxmamaq üçün XIX əsri təcdid əsri kimi qəbul edirik. XIX əsrin yenilikçiləri deyildiyi zaman ilk ağla gələn Cəmaləddin Əfqanidir. Çox geniş yelpazədə islahat düşüncələrinə sahib olan Əfqaninin ən mühüm düşüncələrindən biri ictihad və təqlid barəsində vurğularıdır. Onun görüşünə görə böyük müctəhidlər öz dövrlərinin şəraitinə uyğun olaraq ictihad etmişlər. Ancaq bu ictihadlar dinin əsas mənbələrindən çıxarıla biləcək hökmlərin çox az bir qismini təşkil edir. Buna görə də ictihad şərtlərini daşıyan alimlər yeni dövrə uyğun ictihad etməlidir. Cəmaləddin Əfqaninin görüşləri demək olar ki, bütün İslam dünyasına təsir etmişdir. Bununla birlikdə onun ən parlaq davamçılarından birincisi Məhəmməd Əbduhdur. Əbduhun diqqət çəkdiyi məsələlərdin biri təqliddir. Əfqani kimi o da Quran və Sünnənin ehkamın əsas mənbələri olduğunu xatırladaraq, mücrəhidlərin əsərlərinin deyil, bu mənbələrin müraciət qaynağı olduğuna nəzəri cəlb etmişdir. Əbduha görə müsəlmanların geri qalmasının əsas səbəbi məhz bundadır. Bundan çıxış yolu isə layiqlilərin ictihad etməsi və insanların köklü bir təlimdən keçməsidir. Sələfi islahat olaraq adlandırılan bu yolun növbəti davamçısı Rəşid Rzadır. Rəşid Rza Abduhun təlim islahatlarını daima canlı tutaraq həyatı boyunca buna çox əhəmiyyət vermişdir. Bu məqsədlə məktəblər açmaq üçün bir cəmiyyət qurma cəhdi ilə yanaşı, orta və ali təhsil verən bir məktəb açmağa da nail olmuşdur 14 .
mütəfəkkirinin olduğunu görürük. Bunlardan diqqəti ən çox cəlb edəni sistemli düşüncələri və yaratdığı təsirin gücü baxımından Fəzlur Rəhmandır. O, Allah, vəhy, Qur`an, peyğəmbərlik, insan, əsas islam elmləri, İslam dünyasının problemləri və
13 Əbu Davud, Məlahim, 1. 14 Geniş məlumat üçün bax: Karaman H. Gerçek İslam`da Birlik. İstanbul: Nesil yayınları. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|