Microsoft Word Elmi Mecmue 21
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
Ərəb ədəbi dilində mübtəda və tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr 63
BDU İlahiyyat fakültəsi
Açar sözlər: budaq cümlə, tabelilik bağlayıcıları, qeyri-müəyyən əvəzliklər Ключевые слова: придаточное предложение, сложносочинительные союзы, неопределенные местоимения Key words: subordinate clause, complex conjunctions, indefinite pronouns
Adı çəkilən cümlə növlərindən danışmazdan əvvəl məqalənin adına müəyyən bir aydınlıq gətirmək istərdik. Niyə görə məhz mübtəda və tamamlıq budaq cümlələrini birlikdə təhlil etmək fikri yarandı? Mübtəda və tamamlıq budaq cümlələri kim? nə? nəyi? nəyə? nə haqda? suallarına cavab verir. Bu cümlələrin quruluşunda, budaq cümlələrin baş cümlələrə bağlanmasında oxşarlıq mövcuddur. Onu da deyək ki, klassik ərəb qrammatikasında mürəkkəb cümlə istilahı olsa da, "baş cümlə" termin- lərinə rast gəlinmir. Bu terminlər ərəbşünaslıqda işlənir ki, belə cümlələr haqqında danışarkən onlardan istifadə etməmək qeyri- mümkündür. Ərəb qrammatikasında اربخ ةعقاو ةلمج - başqa cümlənin xəbərlik funksiyasını yerinə yetirən cümlə لاعفم ةعقاو ةلمج - tamamlığın funksiyasını yerinə yetirən cümlə kimi istilahlar işlədilir ki, bunları da xəbər və tamamlıq budaq cümlələri kimi başa düşmək olar. Aşağıdakı termini də budaq cümlə kimi anlamaq mümkündür:
بارعلأا نم لحم اھل ةلمجل ةعبات ةلمج
Bu termini "cümlə üzvlü funksiyasını yerinə yetirən cümləyə əlavə olan və ya ona tabe olan cümlə" kimi tərcümə etmək olar. Tabeli mürəkkəb cümləni təşkil edən tarkib hissələrindən biri digərindən asılı vəziyyətdə olur. Bu tərkib hissələrindən müstəqil olanı baş, asılı olanı isə budaq cümlə adlanır (4, 389). Tabeli mürəkkəb cümlədə budaq cümlənin baş cümlədən asılılığı heç də eyni dərəcədə olmur. Ərəb dilində tabeli mürəkkəb cümlənin komponentlərinin bir-birinə Solmaz Hüseynova 64 bağlanmasında bağlayıcıların, qeyri-müəyyən əvəzliklərin, nisbi əvəzliklərin rolu çox böyükdür. Haqqında söhbət açdığımız mübtəda budaq cümləsi baş cümlənin mübtədası haqqında geniş tasəvvür yaratmaq üçün işlədilir. Əgər baş cümlədə mübtəda işlənməzsə, budaq cümlənin baş cümlədəki vəzifəsinə görə mübtəda budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələri bir neçə qrupa bölmək olar. Ərəb dilində çox zaman belə baş cümlələr mübtədası buraxılmış kontekstual yarımçıq cümlələrdən ibarət olur. Belə yarımçıq cümlələr ismi xəbərlərdir ki, onlar, sifətlər və ismi - məfullarla ifadə olunur ki, onlar da müəyyənlik və qeyri müəyyənlikdə işlənə bilir: حضاولا ، حضاو ، مولعملا ، مولعم
Belə xəbərlər ön qoşmalarla və adətən نم ön qoşması ilə işlədilir: عقوتملا نم ، رظتنملا نم ، حضاولا نم ، مولعملا نم (Məlumdur (məlumdandır), aydındır, gözlənilir). Bəzən isə baş cümlələr sadəcə fellərdən, fellərlə işlənən mənsubiyyət şəkilçilərindən və ön qoşmalardan ibarət olur: يل ودبي ، ينغلب (Mənə çatmışdır, mənə belə gəlir) Baş və budaq cümlələr bir-birinə ﱠنأ və ْنأ tabelilik bağlayıcıları ilə bağlanır (4; 113,124). ا جاتنا ديزتس ةيناجيابرذلآا ةموكحلا نأ عقوتملا نم .زاغلاو طفنل
Azərbaycan hökümətinin neft və qaz istehsalını artıracağı gözlənilir (hərfən: Gözlənilir ki, Azərbaycan höküməti neft və qaz istehsalını artıracaqdır). ىعسأ لا مث ، ناديز يجرج موحرملا بتك نم اھريغب و ءلابرك ةداغب بجعأ نأ ابيرغ ودبي دق و ل هتفرعم
.هب لاصتلاا و Yəqin cox qəribə görünər ki, mərhum Cürci Zeydanın "Kərbala gözəli" və başqa kitablarını mən çox bəyənirdim və onunla tanış olmağa və münasibət yarat- mağa çalışmışdım (H.Heykəl). ةظحللا كلت يف اھلزنم نم ناريجلا ةاتف تجرخ نأ نقتا و
.مامحتسلااةبيقح ةلماح Belə oldu ki, həmin anda qonşunun qızı hamam çantasını götürərək öz mənzilindən çıxdı. Mübtəda budaq cümləli baş cümlələrə يتلا ، يذلا (müvafiq olaraq bu əvəzlik- lərin təsniyə və cəmləri) nisbi əvəzlikləri və " نم " və " ام " qeyri-müəyyən əvəzlikləri ilə də bağlana bilər. Məsələn: ، ماعنلأا ) مكيلع ملاس لقف انتايأب نونمؤي نيذلا كءاج اذأ و 54
Ərəb ədəbi dilində mübtəda və tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr 65 Ayələrimizə iman edənlər sizin yanınıza gəldikdə onlara de : Sizə salam olsun. جلا باحصأ كئلاوأ تاحلاصلا اولمع و انماء نيذلا و ، ةرقبلا) نودلاخ اھيف مھ ةن 82
Kimlər ki (hansılarkı) yaxşı işlər görür, onlar cənnətlikdilər və orada əbədi qalacaqlar. ، ةرقبلا ةروس ) نينمؤمب مھ ام و رخلاا مويلاب و اب ا ّ◌ ّنما لوقي نم سانلا نم و 8
İnsanlardan biz Allaha və axirət gününə inanaraq deyənlər vardır, lakin onlar, inanmırlar. ، ةرقبلا ) نودلاخ اھيف مھ و رانلا باحصأ كئلأف هتئيطخ هب تطاحا و ةئيس بسك نم ، ىلب 81
Bəli, kim ki günah qazanmışdır və günahları onları bürümüşdür, onlar cəhənnəm əhlidirlər və orada əbədi qalacaqlar. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, " نم " qeyri-müəyyən əvəzliyi həm mübtəda budaq cümləli, həm də şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə işlədilir. Əgər cümlənin xəbəri felin xəbər şəklindədirsə, belə cümlələr mübtəda budaq cümləsidir. Yuxarıda buna aid misal gətirmişdik. Xəbərlər felin indiki - gələcək zamanında olduğu kimi, keçmiş zamanda da ola bilər. نم qeyri-müəyyən əvəzliyi olan mübtəda budaq cümlələri bir çox ərəb atalar sözlərində ifadə edilmişdir. ءاس ام يقل ءاش ام لعج نم İstədiyini edən istəmədiyinə rast gələr. هيلع باش ءيش ىلع بش نم Kim nə ilə doğulubsa, onunla da qocalar. Xəbər felin şərt formasındadırsa, cümlə şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlədir. Ərəb qrammatikasında buna ةيطرشلا ةلمجلا - şərt cümləsi deyilir. Məsələn: هشومخ ْلمتحيلف طقلا ِبعلاي نم Pşiklə oynayan onun cırmağına dözməlidir. ، ناقرفلا ) اماثأ َقْلَي كلذ ْلعفي نم و 68
(
Onu edən şəxs günahını tapar. Hərfi tərcümə: Kim bunları edərsə, cəzasını tapar. Bu ayənin tərcüməsindən də bəlli olur ki. qrammatikaya görə, həmin cümlə həm mübtəda, həm də şərt budaq cümləsi kimi qəbul edilə bilər. ، ناقرفلا ) اباتم ﷲ ىلا بوتي هنأف احلاص لمع و بات نم 71
Kim tövbə edib yaxşı işlər görərsə, o, tövbəsi qəbul edilmiş olaraq Allaha dönər. Bu cümləni isə, şübhəsiz mübtəda budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə hesab etmək olar. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|