Microsoft Word Elmi Mecmue 21

Solmaz Hüseynova 

66

"  ام "   qeyri-müəyyən  əvəzliyi ilə  işlədilən  mübtəda  budaq  cümləli  tabeli 

mürəkkəb  cümlələr də maraq doğurur. 

احيحص امئاد ةنكم لاأ باوبأ ىلع بتكي ام سيل 

(Müəyyən) yerlərin  qapılarında yazılanlar  həmısı da düzgün  olmur 

تام تاف ام 

Keçən öldü ( nə ki keçdi  öldü) 

   

يذلا "hansı ki",  hansı ki o,  نم    və    ام   qeyri - müəyyən  əvəzliklər , kim, kim 

ki o, hər kəs ki o, nə, nə ki,  hər nə ki "  kimi tərcümə  edilir. 

Buna görə  də onların yuxarıdakı misallarda işarəedici mənada işlədilməsi 

zamanı  bu əvəzliklər iki hissəyə ayrılır, onların işarə edən hissəsi baş cümlədə qalır, 

aid (nisbi), hissəsi isə budaq cümləyə  keçir (6, 126). 

Tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb  cümlələrdə budaq cümlə baş 

cümlənin vasitəsiz və ya vasitəli tamamlıq tələb edən üzvünü tamamlayaraq baş  

cümləyə     ّنأ  (ki) bağlayıcısı,   ام   və    نم    qeyri-müəyyən əvəzlikləri ilə bağlanır. 

ا ةياورلا نأ تعمس

رخآ ناونع تحت تردص دق ةروكذمل

 

Eşitmişəm ki  adı çəkilmiş roman başqa bir adla nəşr olunmuşdur. 

Budaq cümlənin mübtədası   

 

 ّنأ  bağlayıcısından nisbətən uzaq (distant) 

vəziyyətdə    işlədildikdə bağlayıcıya  əsil mübtədanın  cins və  kəmiyyətindən  asılı 

olmayaraq  ه (hu) bitişən  əvəzliyi artırılır, mübtəda isə adlıq hal formasını    alır. 

Budaq cümlənin mübtədasını    təsirlik  halda olmaqdan azad edən bu əvəzliyə 

kəməkçi və ya qrammatik mübtəda deyilir (4; 170). 

ھمجلا سيئر لبقملا رھشلا يف رفاسيس هنأ دئارجلا يف تأرق

ىندلأا قرشلا نادلب ىلا ةيرو

 

Gəzetlərdən oxumuşam ki, gələn ay  respublikanın prezidenti Yaxın  Şərq 

ölkələrinə  səfər edəcəkdir. Bu misalda  ه (hu)  köməkçi,  ةيروھمجلا  سيئر      əsil  

mübtədadır. 

Tamamlıq budaq cümlələrinin bir çox maraqlı  növləri vardır. 

Vasitəli tamamlığın suallarına cavab verən  tamamlıq  budaq cümlələri baş 

cümləyə bağlayıcı    sölərlə  və ya onların  köməyi olmadan da bağlana bilər. Bu o 

zaman baş  verir ki, tamamlıq budaq  cümləsində   أ  (ə) və ya  لھ  (həl) sual ədatları 

olur və bu ədatlar belə cümlələrin əvvəlində, fellərin yanında işlənir. 

وسب ه أرقي انديس و هلوح نم لاعنلاب ثبعي ضرلأا ىلع اسلاج انم دق امل هسفن انبحاص ىري

 و نمحرلا ةر

(نيسح هط) ديعم وأ ائداب اھؤرقي ناكأ ركذي لا هنكل 

Bizim dostumuz özünü, bizim əvvəl xatırladığımız kimi, yerdə oturan, yanındakı 

ayaqqabi ilə (səndəllər lə) ilə oynayan görürdü, müəllimiz isə ona ər-Rəhman 

surəsini oxuyur, lakin o  xatırlamır ki,  onu (surəni) ilk dəfə,yoxsa təkrarən oxuyur 

(Taha Hüseyn). 

---

Ərəb ədəbi dilində mübtəda və tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr 

67

Tamalıq budaq  cümlələri baş cümlələrlə  " ام "  qeyri - müəəyən əvəzliyi ilə də 

bağlanır. 

 ، ةرقبلا ةروس) مكانقزر ام تابيط نم اولك...

57

 

(

 

Verdiyimiz gözəl nemətlərdən yeyin. (Hərfən : yeyin gözəl nemətlərdən , nə yi 

ki sizə vermişik). 

Cox zaman  "  ام " qeyri- müəyyən  əvəzliyi bir sıra ön qoşmalarla, xüsusən  ـب       

(  

امب )   və  نع   (  امع  ) işlənir. 

 ، ةرقبلا ) نولقعت لافأ مكبر دنع هب مكوجاحيل مكيلع ﷲ حتف امب مھنوثدحتأ اولاق

76

 

(

 

Allah sizə  bəyan etdiyiniz (nəyi ki, Allah sizə  bəyan etmişdir) onlara 

bildirirsinizmi ki, onlar da bunu  Rəbbimizin hüzurunda sizə qarşı  dəlil gətirsinlər, 

ağıllanmayacaqsınımı? 

، ةرقبلا ) نولمعت امع لفاغب ﷲ امو

74

 

(

 

Allah sizin etdiklərinizdən qafil deyildir. (Hərfən: Allah qafil deyildir nədən ki, 

siz edirsizniz), 

Vasitəli sual şəkklində   olan tamamlıq budaq cümlələri baş cümlələrlə həm də 

şərt bağlayıcısı   ْنِا  ilə bağlanır ki,  mi (mı, mu, mü) kimi tərcümə edilir: 

( "للاھلا" ، لكيھ ) ادبأ هرأ مل ىلعل و نيترم وأ ةرم هتيأر دق تنك  ْنِا ركذأ تسل و 

Mən xatırlamıram ki, onu mən bir dəfə, yoxsa iki dəfə görmüşəm, bəlkə də mən 

onu heç görməmişəm. 

 

 

İSTİFADƏ EDİLMIŞ ƏDƏBİYYAT: 

 

1. Cəlilov F. Mürəkkəb cümlə sintaksisi, Bakı, 1983. 

2. Qurani-Kərim. Azərbaycan dilinə  tərcümə, tərcüməçilər: akad. Z.M.Bünya-

dov, akad. V.M.Məmmədəliyev 

3. Kurani- Kerim və açıklamalı mealı, Ankara, 1997. 

4. Məmmədov Ə.C.Ərəb dili, Bakı, 1963. 

5. Müasir Azərbaycan dili, üç cilddə, II c. Morfologiya, III c. Sintaksis, Bakı, 

1980. 

6.  Семенов  Д.В.  Синтаксис  современного  арабского  литературного  языка, 

Ленинград, Из- во АН СССР, 1941. 

7.

            ميركلا نآرقلا

                                                                   

                               

 

8.

 يناثلا ءزجلا، بارعلأا بتك نع بيبللا نغم ، راصنلأا ماشھ نبا نيدلا لامج

                               

 

9.

 ، ةرھاقلا ، يناثلا ءزجلا ، يبرعلا وحنلا ةسارد ىلا لخدملا ، مراكم وبأ يلع روتكدلا

1986

              

    

---

Solmaz Hüseynova 

68

 

XÜLASƏ 

 

Ərəb ədəbi dilində mübtəda və  

tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr 

 

Məqalədə ərəbədəbi dilində mübtəda və taamamlıq budaq cümlələrinin yaranma 

yolları  nəzərdən keçirilir. Burada qeyd edilir ki, hər iki növ budaq cümlələr baş 

cümlə ilə nisbi əvəzliklər, həmçinin bağlayıcı  və bağlayıcı  vəzifəsində olan ədatlar 

vasitəsilə əlaqələndirilə bilər. Bu zaman əlaqələndirici sözlər müvafiq olaraq budaq 

cümlələrin mübtədası  və tamamlığı kimi çıxış edir. Məqalənin müddəaları 

qəzetlərdən, bədii ədəbiyyatdan və Qurani Kərimdən misallarla müşaiyət olunur.  

 

 

РЕЗЮМЕ 

 

Придаточные предложения подлежащные и  

дополнительные в арабском литературном языке 

 

В  статье  рассматриваются  пути  образования  подлежащных  и 

дополнительных  придаточных  предложений  в  арабском  литературном  языке. 

Здесь  говорится  о  том,  что  придаточные  предложения  обоих  типов  могут 

присоединяться к главному посредством относительных местоимений, а так же 

союзов  и  союзных  слов,  которые  являются  в  таких  случаях  подлежащим  и 

дополнением  придаточного  предложения.  Каждое  положение  сопровождается  

конкретными  примерами,  взятыми  из  газет,  литературных  произведений  и 

Корана.  

 

 

 

---