Microsoft Word Elmi Mecmue 21
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Beynəlxalq sənədlərdə din azadlığının əhatəsi məsələsi 189
BEYNƏLXALQ SƏNƏDLƏRDƏ DİN AZADLIĞININ ƏHATƏSİ MƏSƏLƏSİ
Xəzər Universiteti Açar sözlər: insan hüquqları, din azadlığı Key words: human rights, religious freedom İnsan hüquqları ilə din/inanc azadlığı arasındakı münasibət son onilliklərdə getdikcə artan maraqla tədqiqat obyekti olma aktuallığını qoruyan mövzulardan biridir. Mövzunun çoxşaxəli olması səbəbi ilə ənənəvi olaraq onu dini, fəlsəfi və əxlaqi zəmində tədqiq edən dinşünas və filosoflar ordusuna demokratiya və pluralist cəmiyyət arasındakı münasibətlər, dövlət və konstitusiya modelləri, milli və qlobal təhlükəsizlik, beynəlxalq münasibətlər və diplomatiya nöqteyi-nəzərindən tədqiq edən hüquqşünas və politoloqlar da qoşulmuşdur. Xüsusilə ötən əsrin sonlarından etibarən nüfuzlu tədqiqat qurumlarının öndərliyində aparılan araşdırmaların nəticələri mövzunun müxtəlif perspektivlərdən tədqiqi üçün yeni üfüqlər açmışdır. Religious Human Rights in Global Perspective: Legal Perspectives (1996 – John Witte Jr., Johan D. van der Vyver) və Religious Human Rights in Global Perspective: Religious Perspectives (1996 – John Witte Jr., Johan D. van der Vyver), Religious Liberty and International Law in Europe (1997 – Malcolm D. Evans), Freedom of Religion and Belief: A World Report (1997 – Tad Stahnke və J. Paul Martin), Religion and Human Rights: Basic Documents (1998 – Kevin Boyle və Juliet Sheen), Religion, Beliefs and International Human Rights (2000 – Natan Lerner), Human Rights and the World’s Major Religions (2005 - Muddathir Abd al-Rahim, Harold Coward vd.), Religion and Human Rights: An Introduction (2011 – John Witte), Religion and the Global Politics of Human Rights (2011- Thomas Banchoff və Robert Wuthnow) və Religion and Human Rights elmi jurnalı (2006-cı ildən etibarən - Brill nəşriyyatı) bu sahədə yayınlanmış əhəmiyyətli nəşrlərə nümunə olaraq göstərilə bilər. Digər tərəfdən Şimali Amerika və Qərbi Avropada bir çox universitetin nəzdində din azadlığı və insan hüquqları adlı tədqiqat mərkəzləri təsis olunması və bir çox mərkəzdə “Hüquq və Din” adlı elmi jurnalların
Elnurə Əzizova 190
nəşr olunması mövzunun aktuallığını qoruduğunun göstəricisi olmaqla yanaşı, yaxın gələcəkdə mövzuya dair beynəlxalq tədqiqatların və nəşrlərin sayının daha da artacağını xəbər verir. A.D.Hertzke problemin aktuallığının səbəbini mövcud şəraitdə din azadlığının müxtəlif milli və beynəlxalq səviyyəli maneələrlə qarşı-qarşıya qalması ilə əlaqələndirir: “...məhz din azadlığının dəyərinin yüksəldiyi bu dövrdə onun avtorirar rejimlərin hücumları, teokratik hərəkatların həmlələri, aqressiv dünyəvi siyasətlərin təcavüzləri, artan elit düşmənçilik və cəhalət ilə aşındırılması din azadlığının arxasındakı beynəlxalq konsensusun zəifləməsinə gətirib çıxardır...” (A. D. Hertzke, The Future of Religious Freedom. Global Challenges, Oxford: Oxford University Press, 2013, s. 3) İnsan hüquqları perspektivindən din azadlığının gələcəyinə dair proqnozlar verilə bilməsi onun beynəlxalq hüquq sahəsindəki təşəkkül prosesini müxtəlif cəhətlərdən tədqiq və təhlil etmək və bu istiqamətdə doğru metodologiya təyin etməklə mümkündür. Şübhəsiz ki, insan hüquqlarının beynəlxalq müstəvidə müzakirəsindən danışarkən müraciət olunan ilk mühüm beynəlxalq sənəd BMT-nin 1948-ci ildə qəbul etdiyi İnsan Hüquqları Haqqında Ümumi Bəyannamədir. Tədricən əlaqədar ədəbiyyatda “18-ci Maddə” kimi qeyd olunan Bəyannamənin 18-ci maddəsində hər bir şəxsin fikir, vicdan və din azadlığı hüququna malik olduğu bildirir və bu hüquqa daxil olan azadlıqları öz dinini və etiqadını dəyişmək azadlığı, öz dininə və əqidəsinə təhsil, dua, dini ayin və mərasimlər zamanı təklikdə və ya başqaları ilə birlikdə, aşkar və ya fərdi şəkildə etiqad etmə azadlığını daxil edilir. Bəyannamənin digər maddələrində də din azadlığı ilə əlaqədar ifadələr mövcuddur. Məsələn 2-ci maddədə dini diskriminasiya da daxil olmaqla diskriminasiyanın bütün növlərinin qadağan olunduğu, 26-cı maddədə təhsil huququnun sahəsinə dini qruplar da daxil edilmiş, 29-cu maddədə hüquqların tətbiq sahəsinin məhdudiyyətində mövzu ilə əlaqəli hüquqlar da əhatə olunmuşdur. (bxn. www.un.org/en/documents/uhdr/) Birləşmiş Millətlər Bəyannaməsinin “dinin” aydın və təfərrüatlı tərifini vermədiyi, dini etiqadını yalnız və ya toplu şəkildə izhar etməkdə “topluluğun” açıq tərifinin verilmədiyi və digər tənqid nöqtələrinə baxmayaraq, bu sənədin XX əsrin ikinci yarısından etibarən hüquqi və siyasi fəlsəfənin formalaşmasında böyük rol oynadığı mübahisə mövzusu olmaqdan uzaqdır. Bu sənəd həmçinin müasir beynəlxalq hüquqda və milli qanunvericilikdə mühüm rol oynamaqdadır. (bxn. Lerner, “Religious Human Rights Under the United Nations, Religious Human Rights in Global Perspective: Legal Perspectives, s. 88 vd)
Beynəlxalq sənədlərdə din azadlığının əhatəsi məsələsi 191
İnsan hüquqları kontekstində din azadlığı mövzusundaki digər mühüm sənəd 1950-ci ildə Romada imzalanan İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasıdır. Konvensiyanın fikir, vicdan və din azadlığına ayrılmış adlı 9-cu maddəsində hər kəsin fikir, vicdan və din azadlığı hüququnun olduğu ifadə edilir. Məzmun baxımından iki fərqli mövzunu ehtiva edən maddədənin birinci hissəsində bu hüquqa öz dinini və ya əqidəsini dəyişmə azadlığı, öz dininə və ya əqidəsinə həm təkbaşına, həm də başqaları ilə birlikdə etiqad etmək və açıq, yaxud şəxsi qaydada ibadəti, təlimləri, dini və mərasim ayinlərini yerinə yetirmək azadlığı daxil edilmişdir. Maddənin ikinci hissəsində isə öz dininə və baxışlarına etiqad etmək azadlığının yalnız ictimai asayiş maraqları naminə, ictimai qaydanı, sağlamlığı, yaxud mənəviyyatı qorumaq üçün və ya digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarını müdafiə etmək üçün qanunla nəzərdə tutulmuş və demokratik cəmiyyətdə zəruri olan məhdudiyyətlərə məruz qala biləcəyi qeyd olunur. (bxn. www.echr.coe.int/Documents/Convention/ENG.pdf) Din azadlığı haqqındaki beynəlxalq sənədlərdən bir digəri BMT-nin 1966-cı ildə qəbul etdiyi Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Sazişdir. 18, 20 və 27-ci maddələri din azadlığı və dini hüquqlarla əlaqəli olan sazişin 18-ci maddəsində hər bir insanın fikir, vicdan və din azadlığı hüququ olduğu ifadə edilir və bu hüquqa özünün seçdiyi dinə və əqidəyə malik olmaq, öz dininə və əqidəsinə istər təklikdə, istərsə də başqaları ilə birgə, açıq, yaxud xüsusi qaydada, ibadətdə, dini ayin və mərasimlərin icrasında və təlimdə etiqad bəsləmək azadlıqlarının daxil olduğu qeyd olunur. Maddədə eyni zamanda heç kimin dinə, yaxud əqidəyə malik olmaq və ya onları öz istəyi ilə qəbul etmək azadlığına xələl gətirən məcburiyyətə məruz qalmamalı olduğu ifadə olunur. Maddənin üçüncü qismində din, yaxud əqidə azadlığının yalnız qanunla qoyulmuş və ictimai təhlükəsizliyin, asayişin, sağlamlığın və əxlaqın, eləcə də başqa şəxslərin əsas hüquq və azadlıqlarının qorunması üçün zəruri olduğu qədər məhdudlaşdırılmalı olduğu qeyd olunur. Son olaraq maddədə Sazişdə iştirak edən dövlətlərin valideynlərin və müvafiq hallarda qanuni qəyyumların uşaqlarının öz şəxsi əqidələrinə uyğun dini və mənəvi tərbiyə almasını təmin etmək azadlığına hörmət etməyi öhdələrinə götürdükləri ifadə olunur. 20-ci maddədə dini ayrıseçkilik daxil olmaqla diskriminasiyanın bütün növlərinin qadağan olunduğu, 27-ci maddədə digər azlıqlar da daxil olmaqla dini azlıqların hüquqlarının qorunması qeyd olunur. (bxn. https://treaties.un.org/doc/Treaties ) Mülki və siyasi hüquqlar haqqında saziş din ilə əlaqəli tətbiq olunması ölçülə bilən (measures of implementation) yeganə qlobal insan hüquqları anlaşması olaraq dəyər- ləndirilir. (Lerner, “Religious Human Rights Under the United Nations”, s. 98-99) Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|