Microsoft Word Elmi Mecmue 27
Yüklə 3,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
Dr. Asaf Ganbarov 348 Hükumetin temel görevinin diğer devletler tarafından Azerbaycan’ın bağımsızlığının tanınması olacağı vurgulandı. Aynı zamanda bu bildiride, din ve milliyet farkı gözetmeden ülkede yaşayan tüm halkların ve azınlıkların eşitliği ve özgürlüyü güvence altına alınmakta idi. Müsavata göre, tüm dini ve milli azınlıklar eşit Azerbaycan vatandaşı olmakla beraber, milli ve kültürel öz yönetim şeklinde örgütlene bilirdi. 15 Resulzade’nin bu konuşması aslında Müsavatın güncelleştirilmiş programının ana hatlarından ibaretti. Demokratik dönemin başlamasından sonra da Müsavat Partisi, milliyetçilik ve federalizm ilkelerini savunmayı sürdürmekteydi. Fakat Müsavatın milliyetçilik anlayışı Pan-İslamizm ve Pan-Türkizmden farklı idi. Buna göre Azerbaycan halkı, geniş müslüman türk ailesinin bir üyesi olmakla beraber kendi başına bağımsız bir ulustur. 16 Resulzade ve diğer müsavatçı aydınlar tarafından geliştirilen Azerbaycan Ulusu ideali, Azerbaycan halkının oluşması yolunda atılan en önemli adım olmuştur. Sosyalist parlemento grubu Müslüman Sosyalistleri Bloku, Sosyal Demokratik İşçi Partisi, Hümmet ve Menşeviklerden oluşmakta idi. Sosyalistler diğer milli partilerle beraber Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin bağımsızlığının korunmasını milli Hükumetin temel görevi olarak görmekteydiler. Sosyalist grubu, Hükumetin koalisyon yapısında olmasını talep etmekte ve demokratik ilkere dayanmasını ileri sürmekte idi. Yeni kurulmuş Ehrar Partisi ise Müsavatın yakın müttefikiydi. Ehrar milliyetçilik ve dinle ilgili siyasi görüşlerinde Müsavata çok yakındı ve daha çok sünni toplulukları temsil ediyordu. 17 İttihat partisi, İslam ideolojisine dayanan ve bağımsızlık önçesi İttihadi-İslam ülküsü taraftarı olan aydınları bünyesinde birleştiren siyasi teşkilatların en önemlisi olmuştur. Bu parti 1918 yılının Ocak ayında daha Çarlık Rusyası döneminde kurulan (1917) “Rusyada Müslümanlık” partisi ile Gence’de faaliyette bulunan “İttihadi- İslam” siyasi hareketinin birleşmesi sonucunda oluşturuldu. Rusyada Müslümanlık partisinin Bakü’deki teşkilat komitesine üye olanlar ileri görüşlü din bilginleri ve aydınlardı. Bunların arasında ünlü eğitimci Sultanmecit Ganizade, Mir Yakub Mehdiyev, doktor Kerim ağa Sultanov, Ahund Molla Alekber Abbaskuluzade, Ahund Molla Hanife ve başkaları da vardı. İttihadi-İslam cemiyetinin başında ise eski “Difai partisinin” başkanlarından biri ve çok ünlü bir dini lider Şeyhul-İslam Molla Muhammed Pişnamazzade bulunmaktaydı. Bu iki dini-siyasi yönelimli kuruluşlar ortak ana hedefler ve siyasi program dolayısıyla birleşerek, önce “İttihadi-İslam Rusyada Müslümanlık” partisi adlandırıldı. Daha sonralar ise sadece İttihad partisi olarak anılmağa başlamıştır. 18 Şeyhul-İslam Pişnamazzade daha sonra Azerbaycan Halk Cumhuriyeti döneminde “Meşyehati İslamiyye” kurumunun ilk başkanı makamına getirilmiştir. 15 Azerbaycan Tarihi, C. V, s. 289. 16 Swietochowski, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliye Rus Azerbaycanı, ss. 195-196. 17 Swietochowski, a.g.e., s. 195. 18 “AHC” Ensiklopediyası, C. II, ss. 72-73. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nde Din ve devlet İlişkileri (1918-1920) 349 1918 yılı Mayıs ayının 28’inde Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin bağımsızlığının ilan edilmesinden sonra İttihat partisinde büyük gelişme yaşandı. Bu gelişme doktor Kara bey Karabeylinin parti başkanı seçildiği dönemde daha da ivme kazanmıştır. Onun çabaları sonucunda İttihat güçlü bir partiye, Azerbaycan Parlementosunda “Müsavat” partisinden sonra en büyük fraksiyona dönüşmüştür. İttihat Partisi’nin ayrıca Azerbaycan ve Rus dillerinde “İttihat” adlı gazetesi yayınlanmağa başladı. İttihat Partisi’nin siyasi ideolojileri arasında partinin temel prensiplerinden olan İslam evrenselliğine geniş yer verildiğinden, müsluman halk arasında büyük rağbete sahipti. Bunların arasında çeşitli müslüman azınlıklar; talışlar, lezgiler ve kürtler de vardı. Aynı zamanda köylüler ve ordu arasında da İttihat partisine rağbet vardı. Partinin çekirdek grubunu ise İslamcı aydınlar, dindar burjuvazi ve Dini liderler oluşturmaktaydı. 1918-1920 yılları arasında İttihat partisi esas faaliyetlerini Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Parlamentosunda sürdürmüştür. İttihat Partisi, 1920 senesinde kendi millet vekili sayısını 11’den 13’e çıkarmış ve bazı Bakanların ittihatçılardan atanmasını sağlamıştı. 19 Bunların arasında Maarif ve Dini İtikat Bakanı H. Şahtahtinski, daha sonra bu görevi üstlenen diger ittihatçı N. Şahsurarov ve Devlet Müfettişi H. Mammadbeyov de vardı. 20 İttihatçılar parlamentonun ilk günlerinden başlayarak ana fraksiyonu oluşturan Müsavata aşırı mühalefet oluşturmuşlar. Fetheli bey Hoyksinin kurduğu ilk Hükumete açık itimatsızlığını ileri sürmüşler. Bunun sonucunda ilk Azerbaycan Hükumeti sadece iki ay devam ede bilmiştir. İttihat partisinin Müsavatın iç ve dış politikasına karşı devamlı ve sert mühalefeti bundan böyle Hükumet krizlerinin temelini oluşturdu. İttihadın parti programına baktığımızda Rus islamçı partilerden olan Eserler ve Kadetlerden farklı olarak Azerbaycanın bağımsızlığını tanımakta ve bağımsız Azerbaycan ideolojisini partinin amaçları arasında görmekteydiler. Rus islamçı partiler ise tek ve bölünmüz Rusya idealini savunmakta ve bunun tüm Rusya müslümanlarının yararına olacağı kanaatini ileri sürmekteydiler. İttihat Partisi başkanı Karabeyli tarafından parlamentoya sunulan parti bildirisinde, “egemenliğin şartsız millete ait olması” ilkesinin gerçekleştirilmesi müslümanların (ümmetin) kendi hürriyetleri için verdikleri mücadelenin nihai amaçı olduğunu ilan etmekte idi. Buna göre de, bu ilkenin kısmen da olsa milli bağımsız devlet çerçevesinde gerçekleşmesini İttihat partisi memnuniyyetle karşılamış ve egemenliğin Azerbaycan halkı tarafından tam elde edilmesi için tüm kuvvetiyle çalışacağına taahhüt ettiğini bildirmiştir. Bildiride aynı zamanda Azerbaycanda 19 “AHC” Ensiklopediyası, C. II, ss. 72-73. 20 Azerbaycan Halk Cumhuriyyeti-90 (1918-1920), (Haz. Şehla Nagiyeva), Bakı: Azerbaycan Respublikası Medeniyyet ve Turizm Nazirliyi, 2008, s. 13. Yüklə 3,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|