Microsoft Word Elmi Mecmue 27

Dr. Asaf Ganbarov
 
 
346 
ilk kuruluş toplantısı 1918 yılı 7 Aralıkta gerçekleştirildi. Parlamento açılış 
konuşmasını M. Resulzade yapmış, daha sonra parlamento başkanının seçilmesini arz 
etmişdir. Seçim sonucunda tarafsız bir hukumçu olan Alimardan Topçubaşov 
parlamento başkanı, Müsavat partisine üye olan Hasan bey Ağayev ise parlamento 
başkanının yardımcısı olarak belirlendi.
9
 
Milli Şura ülkede siyasal hayatta etkili olan tüm partileri parlementoya katılmaya 
davet etti. Bolşeviklerden başka diğer partilerin katıldığı ilk toplantıda “Eserler” başta 
olmakla Rus partilerin talebi ile “tek ve bölünmez Rusya” meselesi tartışmaya 
açılmıştır. Rusya müslümanları partisi Kadetler, menşevikler ve diğer rus partileri 
“bölünmez rusya” idealini savunmakta, Azerbaycanın bağımsızlığını tanımamakta ve 
Milli Hükumetin kurulmasına katılmamaktaydılar. Buna karşın Azerbaycan milli 
partileri Müsavat, Hümmet (milli sosyalist parti), milli islamçı partiler İttihat ve Ehrar 
ve Müslüman Sosyalist Bloku Azerbaycanın bağımsızlığını savunmuş ve Rusya ile 
yeniden birleşmek fikrinin kabul edilemez olduğunu açıklamışlardır.
10
 
Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin Parlamentosu’nun 120 vekilden oluşması 
kararlaştırıldı. Buna karşın 7 Aralık 1918 yılında gerçekleşen ilk oturuma sadece 96 
vekil katılmayı kabul etmiştir. Azerbaycan parlementosu geniş bir koalisyondan 
oluşmaktaydı. Müsavat grubu merkezde, İttihatçılar sağda, Himmet, Menşevikler ve 
Sosyalist Bloku solda yer almaktaydı. Başlangıçta parlementoda 11 siyasi grup vardı. 
İlerleyen tarihlerde bir çok parlemento grubu birleşmeye başlamıştır. 1918 yılının 
Aralık ayında Parlementoda 38 vekil Müsavat partisini, 11 vekil İttihadı, 12 Vekil 
Sosyalistleri, 10 vekil Ehrar partisini, 9 vekil bağımsızları, 7 vekil Taşnaksütyünü 
(ermeni partisi), 4 vekil diğer ermenileri, 5 vekil ise diğer azınlıkları temsil ediyordu.
11
  
Azerbaycan Halk Cumhuriyeti döneminde siyasi hareketleri genel olarak üç 
kısma ayırabiliriz: türkçü-milliyetçiler, sosyalistler ve ittihadçılar (islamcılar). 
Müsavat Partisi, Cumhuriyetin kuruluşundan önce 1912 yılında eski 
Himmetçilerden olan Abbas Kazımzade ve Mihailzade Korbolay tarafından gizli bir 
dernek şeklinde kuruldu. Müsavat teşkilatının kurucularına göre bu isim, yeni siyasi 
teşkilatın Müslümanlarla diğer halkların eşitlik ve özgürlüğünü sağlamak isteklerini 
simgelemekteydi. Müsavatın ilk işlerinden biri milliyetçi hislerden uzak, tamamen 
ümmetçi (Pan-İslamist) kaygıları taşıyan sekiz maddelik bir bildiri yayınlamak oldu:  
1.  Milliyet ve mezhep farkı gözetmeden bütün Müslümanları birleştirmek. 
2.  Bağımsızlıklarını kaybetmiş Müslüman ülkeleri, bağımsızlığına 
kavuşturmak. 
3.  Bağımsızlık mücadelesi veren Müslüman ülkerine maddi ve manevi yardımda 
bulunmak. 
4.  Müslüman millet ve memleketlerin savunma ve taarruz kuvvetlerini artırmak 
için yardım etmek, 
                                                 
9
 Azerbaycan Demokratik Respublikası: Azerbayan Hökumeti (1918-1920), (Haz. V. Allahverdiyev, Ş. 
Mehdiyev), Bakı: Genclik, 1990, s. 15. 
10
 Azerbaycan Tarihi, C. V, s. 285. 
11
 Swietochowski, a.g.e., ss. 194-195. 

---

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nde Din ve devlet İlişkileri (1918-1920)
  
347 
5.  Bu fikirlerin yayılmasına mani olan bütün engelleri yıkmak 
6.  Müslümanların birleşmesine ve ilerlemesine çalışan yabancı partilerle 
işbirliği kurmak 
7.  Müslümanların yaşaması için gerekli olan ticari, sinai ve ekonomik hayatı 
kuvvetlendirmek için her türlü araçı kullanmak
12
 
Parti programının Müslümanların birliği, eşitliği ve özgürlüğü ideallerini 
vurgulaması, hem geniş halk kitlelerinin ve burjuvazinin çıkarlarıyla, hem de 
aydınların öteden beri uğruna savaştıkları davalarla üst-üste düşmekteydi. Buna göre 
de Müsavat partisi kısa zamanda beklenmedik bir gelişme gösterdi. 1913 yılında 
Romanovlar hanedanının 300 yıllığı dolayısıyla çıkarılan genel aftan yararlanan 
Mehmed Emin Resulzade İstanbul muhaceret hayatından Bakü’ye geri dönerek 
Müsavat partisine katıldı. Siyasi tecribesi ve yetkin bilgisi ile seçilen Resulzade kıza 
zamanda Müsavat partisinde lider konumuna geldi. Resulzade’nin katılmasıyla 
Müsavatın seküler milliyetçi çizgisi yükselmeye başlamıştır. O, birçok gazete ve 
dergilerde din ve milliyet, ümmet ve millet konularını tartışmaya başladı. “Dirilik” 
dergisinde yazdığı bir makalesinde, ümmetin özel bir dini anlam taşıdığı ve dünya 
çapında bir Müslüman ortak bilinci ifade ettiğini ifade etmekte idi. Millet ise ortak 
dil, kültür, tarih ve dini paylaşan insan topluluğu anlamına geliyordu. Resulzadeye 
göre din, milleti oluşturan öğelerden sadece biri ve sonuncusuydu.
13
 Millet ise seküler 
bir anlam taşımaktaydı ve sadece din ortaklığı milletin oluşturulmasında yetersizdi. 
İşte bu  seküler milliyetçilik tanımı daha sonra Müsavat partisinin ideolojisi haline 
gelmiştir.
14
 Fakat şunu da belirtmek gerekir ki, Müsavat Partisinin 1918 yılında 
kurulan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti döneminde de devam ettirdiği seküler 
milliyetçiliği,  İslamı ve dini dışlayan ideoloji değildi. Milli uyanış döneminde 
milliyetçi akımlar dini değerleri kapsayan yapıya sahipti. Milliyetçilik ve ümmet 
bilinci aslında birbirini tamamlamaktaydı. Bu durum, Azerbaycan aydınlarının dine 
karşı olumlu tutumuyla ve Müslüman toplumların Çar Yönetimi tarafından dini 
zeminde ayrımcılığa  maruz kalması ile açıklana bilir. Dolayısıyla hem milliyetçi hem 
de ümmetçi ülküler, Rus-Hıristiyan sömürgeçiliyine karşı verilen mücadelelerin 
ideolojik temellerini oluşturmaktaydı. 
Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin kululuşundan sonra da, Müsavat partisi 
milliyetçi çizgide siyasi faaliyetlerini devam etdirmiş ve devletin ilk parlamentosunda 
ana fraksiyonu (parlemento grubunu) oluşturturmuştu. Azerbaycan Halk 
Cumhuriyeti’nin ilk parlamentosunda Resulzadenin yaptığı konuşmada, 
Azerbaycan’ın bağımsızlığının korunmasını Müsavat partisinin en temel amaçı olarak 
değerlendirdi. Resulzade Azerbaycanın tüm partilerini devletin istiklalini siyasi-
hukuki ve diplomatik yönlerden pekiştirilmesi için birge çalışmaya davet etti. 
Bildiride “Müsavatın” milli demokratik mevkide kalacağı ve yeni oluşturulacak 
                                                 
12
 Hüseyin Baykara, Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi, İstanbul: Azerbaycan Halk Yayınları, 1975, 
s. 203 
13
 “Dirilik” Dergisi, Sayı 3, (1914), Sweotochowski, a.g.e., s. 109`dan naklen. 
14
 Sweotochowski, a.g.e., s. 109. 

---