94
Xromatoqrafiya metodlarının əsasını geniş fiziki-kimyəvi
proseslər, yəni paylanma, adsorbsiya, ion mübadiləsi, diffu-
ziya, kompleks əmələgətirmə və s. təşkil edir. Ayırma mexa-
nizmini şərtləndirən prosesin təbiətindən, yəni ayrılan qatışığın
komponentləri, hərəkətdə olan və hərəkətsiz fazalar arasında
olan qarşılıqlı təsirin tipindən asılı olaraq, aşağıdakı göstərilən
əsas xromatoqrafiya variantları fərqləndirilir:
1. Paylaşdırıcı xromatoqrafiya;
2. Adsorbsiyalı xromatoqrafiya;
3. İon-mübadilə xromatoqrafiyası;
4. Hel-filtrləmə xromatoqrafiyası.
Hər iki fazanın aqreqat halından asılı olaraq fərqləndirilən
xromatoqrafiya növlərinin adlarındakı birinci söz hərəkətdə
olan fazanın, ikinci söz isə hərəkətsiz fazanın aqreqat halını
xarakterizə edir.
Təsiredici qüvvələrin xarakterinə görə xromatoqrafiya-
ların tiplərə bölünməsi əsaslı dərəcədə şərti xarakterə malikdir
və yalnız təsir edən qüvvələrdən birinin nisbətən üstünlük
təşkil etməsinə əsaslanır, belə ki, sorbsiyalı proseslərdə dina-
mik müvazinət müxtəlif təbiətli qüvvələrin eyni vaxtda təsiri
nəticəsində əldə edilir.
Xromatoqrafik metodları da eksperimentin aparılma
metodikasına görə təsnifatlaşdırmaq qəbul edilmişdir. Xroma-
toqramların frontal, aşkarlayıcı (elyuatlı) və sıxışdırıcı
üsullarla alınması bir-birindən fərqləndirilir.
Hərəkətsiz faza təbəqəsinə daxil olan hərəkətli faza
elyuant, kolonkadan çıxan və tərkibində ayrılan komponent
saxlayan hərəkətli faza isə elyuat adlanır. Elyuatda kompo-
nentlərin miqdarı bu və ya digər üsulla təyin edilir. Kolon-
ka boyunca ayrılan maddələrin ayrıca zolaqlar (sahə) şək-
lində paylanması daxili xromatoqramdır. Maddələrin elyuatda
paylanmasının qrafiki təsviri (çox vaxt özüyazan qurğunun
köməyi ilə alınır) xarici xromatoqram və ya sadəcə xro-
matoqram adlanır.
95
Xromatoqramın alınma üsuluna görə frontal, sıxışdırıcı
və aşkarlayıcı (elyuatlı) xromatoqrafiyanı bir-birindən fərq-
ləndirirlər.
Xromatoqramın alınma bəzi üsullarını qısaca olaraq
nəzərdən keçirək:
F r o n t a l ü s u l – tədqiq edilən məhlulun sorbentlə
doldurulmuş kalonkadan filtrlənməsidir. Bunun nəticəsində ka-
lonkada ardıcıl olaraq artan (A < B < C) komponent sayına ma-
lik zonalar əmələ gəlir, kalonkadan isə ən əvvəl komponentin
daha az sorbsiyaedilmiş porsiyası çıxır. Bu zaman birinci
komponentin yalnız bir hissəsini təmiz halda əldə etmək olar,
hər bir ayrılmadan sonra sorbentin regenerasiyasına ehtiyac du-
yulur. Müasir zamanda bu metod, əsasən qatışıqların güclü
adsorbsiyaolunan qarışıqlarının izlərindən çoxlu miqdarda
qatışıqların yalnız təmizlənməsi üçün tətbiq edilir.
S ı x ı ş d ı r ı c ı ü s u l – qarışıq komponentlərinin
ayrılan qarışıq komponentlərindən daha güclü sorbsiya olan hər
hansı bir maddə (sıxışdırıcı) məhlulu ilə sıxışdırılmasıdır.
Əvvəlcə ayrılan maddə məhlulunun kiçik miqdarı daxil
edilir, sonra kalonkadan fasiləsiz olaraq istənilən ayrılan
maddədən daha yaxşı sorbsiyaolunmaq qabiliyyətinə malik
olan maddə məhlulu (sıxışdırıcı) keçirilir. Kolonka boyunca
elyuant hərəkət edərkən C maddəsini, o isə, öz növbəsində, B
maddəsini və eyni qayda ilə növbəti maddəni sıxışdırıb çıxarır.
Nəticədə analiz olunan qarışıq sıxışdırıcı sərhədindən əvvəldə
hərəkət edir və maddələrin hərəkət sürəti sıxışdırıcının hərəkət
sürətinə bərabər olur.
Ayrılan maddələr həm kolonkada, həm də elyuatda bir –
birinin ardınca paylanır. Komponentlərin hər biri təmiz halda,
lakin miqdari olmayaraq ayrılır. Belə ki, komponentlər sahələri
təmiz sorbent zolaqlarına ayrılmır.
A ş k a r l a y ı c ı (e l y u a t l ı) ü s u l – ona əsaslanır
ki, maddələrin maye və ya qazşəkilli qarışığı sonradan fasiləsiz
olaraq həlledici və ya qaz axını ilə yuyulan (elyurə edilən)
96
kalonkanın yuxarı hissəsinə köçürülür. Komponentlərin müx-
təlif adsorbsiyası və ya həll olması sayəsində, onların mole-
kullarının hərəkətsiz fazadaqalma müddəti müxtəlifdir. Ona
görə də nümunənin ayrı-ayrı komponentlərinin yuyulması
(elyuasiyası) müxtəlif sürətlərlə baş verir. Konsentrasiyalı pay-
lanma daha tez-tez simmetrik və Haus funksiyası şəklində olur.
Bu üsul həm qaz xromatoqrafiyasında (QX), həm də
maye xromatoqrafiyasında (MX) daha çox mükəmməlləş-
mişdir. Bu üsulun üstün cəhəti ondadır ki, sorbent fasiləsiz
olaraq elyuentlə regenerasiya edir, uyğun şəraitlər seçilən
zaman isə komponentlər tamamilə ayrıla bilir, belə ki, yuyulan
(elynasiyaolunan) komponentlərdən hər birinin arasında təmiz
həlledici və ya qazdaşıyıcı zonası əmələ gəlir.
Xromatoqrafiya üsullarının, onların aparılmasında isti-
fadə olunan köməkçi materialların növlərinə görə təsnifat-
laşdırılması geniş yayılmışdır. Kağız xromatoqrafiyası (KaX),
kolonkalı xromatoqrafiya (KX), nazik təbəqəli xromatoqrafiya
(NTX), qaz xromatoqrafiyası (QX), qaz-maye xroma-
toqrafiyası (QMX) kimi xromatoqrafiya növləri yuxarıda qeyd
edilən göstəriciyə görə bir-birindən fərqləndirilir.
Yuxarıda sadalanan xromatoqrafiya növlərindən başqa
digər analiz üsulları da mövcuddur: həllolmayan kompleks
birləşmələrin əmələ gəlməsi ilə baş verən analiz üsulu; sabit
elektrik sahəsi istifadə olunan elektroxromatoqrafiya üsulu;
temperatur dəyişərkən adsorbsiya xüsusiyyətinin fərqlənməsinə
əsaslanan termoxromatoqrafiya üsulu və s.
Xromatoqrafiya metodlarının həddən artıq müxtəlifliyi ilə
əlaqədar olaraq, onların təsnifatı kifayət qədər mürəkkəbdir
(cədvəl 7).
Təsnifatın müəyyən şərtiliyinə baxmayaraq, bu təsnifat
ayrı-ayrı variantlar arasındakı faydalı əlaqəni müəyyən etməyə
imkan verir. müasir zamanda iki istiqamətdə xromatoqrafiya
metodlarının, yəni maye xromatoqrafiyası və qaz xro-
Dostları ilə paylaş: |