Microsoft Word Elyazmalar yanmir-jurnal No. 2+. docx
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
ƏLYAZMALAR YANMIR 40
№ 1, 2016
Mərd olan min bəd bu dəvayə pərva qılmasın, Dəhrara bu şüğli-biəncamı peyda qılmasın, Ta özün bihudə bu aləmdə rüsva qalmasın, Hiç kim bu səltənət babında dəva qılmasın, Çərx anı qılmış müsəlləm Nadiri-dövran uçur (1,s.289).
Ş.Şirvani Şirvan əhlinin əzablarını azaltmaq,vəziyyətin faciəviliyini Nadir şaha çatdırmaq üçün baş verənlərdədə əsas günahkarların kənardan gələnlər, fitnə-fəsadçılar olduğunu, iddia edir. O, bir neçə dəfə ləzgi silahlı dəstələrinin adını çəkir, “Küfrdür ol ləzgiyi-bədxişə qılmaq etibar” (1,s.289) deyir. Şeirin sonunda isə şaha müraciətən bildirir ki, əgər Dağıstanın bədəməl insanları cəzalandırılmasa, ölkədə nizam-intizam yaratmaq mümkün olmayacaq:
Qılmasan tənbih əgər əşrarı-Dağıstan üçün (1,s.291).
Doğma dili olan Azərbaycan türkcəsini yaxşı bilən, çox zaman bu dildə danışan Nadir şah Əfşara mənzum məktubunda “bilmiş ol” kimi felin əmr formasında müraciət etməsi Şakirin cəsarətindən xəbər verir. Tarixdən məlumdur ki, yalançı Sam Mirzələrin hakimiyyətə gələrək İrana qarşı üsyan qaldırmalarında Osmanlı dövlətinin mühüm rolu vardı, bu məsələdə Dağıstan hakimləri osmanlılarla həmrəy idilər. Qazıqumuq xanı Surxay xan osmanlıların himayəsi altında bir müddət Şamaxıda hakimlik etmiş, İran ordusunun yaxınlaşdığını eşidib 1734-cü ildə Dağıstana çəkilmişdi. Həmin ildə Nadir şah Şamaxını ələ keçirdi, səhəri yerlə yeksan edib əhalini “Yeni Şamaxı” adlandırdığı Ağsuya köçürdü. Bundan sonra da Şirvanda, Yeni Şamaxıda iğtisarlar törədilərkən, Surxay xan, dağıstanlılar bu işlərdə fəal iştirak etmişdilər. Göründüyü kimi, Şirvanda baş verən qanlı hadisələrdə dagıstanlıların da günahkar olduğunu söyləyən Ş.Şirvani haqlı olmuşdur. Şair Nadir şahın göndərdiyi hərbi hissələri “ləşkəri-nüsrətşüar”- “qalıb ordu” adlandırır, onların gəlişini klassik ədəbiyyatda ənənəvi olan obrazla təsvir edir, səadət günəşi şıxdıqda ulduzlar yox olur-deyir, şeytan firqəsinə bənzətdiyi üsyançıların sonunun çatdığından xəbər verir:
Çıxdı xurşidi-səadət, əncüm oldu tarımar, Ləfzi-bismillah oxundu firqeyi-şeytan üçün (1,s.289).
“Günəş” dedikdə Nadir şah və qoşunları, “ulduzlar” dedikdə isə üsyançılar nəzərdə tutulur. Günəş çıxarkən, əlbətdə ki, ulduzlar gözdən itər, yox olar.”Şeytan firqəsi”nin məğlubiyyətini müəl- lif başqa cür də şərh edir, onların bismillahı oxundu-deyir ki, bu, danışiq dilindən gələn ifadədir. Xalq içində belə bir inanış vardır ki, şeytanı qovmaq üçün “bismillah”sözünü tələffüz etmək kifayətdir. Bundan sonra şair Nəsrulla Mirzənin başçılıq etdiyi şah qoşunlarının yerli əhaliyə etdiyi zülmləri ürək ağrısı ilə təsvir edir. Əsas günahkarların adlarını çəkməyə cəsarət etməyən Şakir onların əvəzinə çərxdən, dövrandan narazılıq etməyə məcbur olur:
Əl-əman, fəryad bu zülmündən, ey qəddar çərx, Qıldın islam əhlini pürdərdü pürazar, çərx (1,s.290).
ƏLYAZMALAR YANMIR 41
№ 1, 2016
Şairə ağır təsir edən odur ki, cəza dəstələri günahkar-günahsız bilmədən nahaq yerə insanların qanını tökürlər, bu dəhşətli hadisə Kərbəla müsibətini unutdurmuşdur:
Mücrümü namücrümün fərq etməyib divanını, Filhəqiqət bağladı dövran dəri-ehsanını, Tökdülər nahəq yerə çox bigünahın qanını, Xəlq unutdu bu cəfadən Kərbəla meydanını, Ya kərimi-dadrəs, sən yet bu gün divan üçün (1,s.290).
Əsərdə məqamdan istifadə edib Yeni Şamaxıya hücum edən xristianların, “kafəristan əhlin”in də yerli əhaliyə zülm etmələrindən, adamları öldürmələrindən danışırlır:
Çünki fürsət düşdi, yaran, kafəristan əhlinə, Çəkdilər tiği-siyasət çox müsəlman əhlinə, Verdilər cami-şəhadət, yəni iman əhlinə (1,s.290).
Şair ürək ağrısı ilə deyir ki, Şirvan camaatının qanı sel kimi axdı, var-yoxu talan edildi. Bun- dan başqa, deyilir ki, Şirvanın çox hörmətli, dərviş xasiyyətli iki kədxudası da qətlə yetirilmişdir. Xristianların bu hadisədə iştirakı, həlak edilmiş iki kədxuda barədə tarixdə bir məlumata rast gəlmirik. Bu fikirdəyik ki, XVIII əsrdə baş vermiş bir sıra hadisələri işıqlandırarkən tarixi mənzumələrin köməyindən də istifadə etmək lazımdır. Mənzumə boyu görürük ki, müəllif təsvir etdiyi hadisələrə soyuqqanlı müşahidəçi kimi deyil, iştirakçı, zərər görmüş, başı bəlalı xalqın nümayəndəsi kimi münasibətini bildirmişdir. Bəzi bəndlər “ey driğa” (“əfsus”), “bu mürüvvətdirmi” sözləri ilə başlanır ki, bu da şairin baş verənlər barədə fikirlərinin, hiss və həyəcanlarının ifadəsidir. Şakir bəzi bəndlərin əvvəlində “sanma ki”,”sən demə” kimi ifadələrlə, elə bil ki, oxucunu, Nadir şahı dialoqa çəkir, onunla həmsöhbət olub əsl acınacaqlı həqiqəti açıb göstərmək istəyir. Ş. Şirvaninin acı təəssüfünün həddi-hüdudu yoxdur, o, baş verənləri heç bir insaf, mürvət məntiqinə sığdıra bilmir. Axı belə bir cənnət diyar, dua əhlinin vətəni olan Şirvan nə üçün nakəs və nadanların əlindən əziyyət çəkməlidir:
Bu mürüvvətdirmi, Şirvan cənnətül-məva ikən, Zinəti-ruyi-zəmin, arayişi-dünya ikən, Məlcəi-əhli-dua, fəqr əhlinə məva ikən, Dustlar nüzhətfəza, düşmənləri ə`ma ikən, Cayi-tə`nəndaz ola hər nakəsü nadan üçün (1,s.290).
“Sanma kim, dövran özü mundan peşiman olmaya”, ”Çıxsın ol gözlər ki, bu əhvala giryan olmaya” deyən Şakir təsvir etdiyi cinayətləri zamanın məhkəməsinə verir, bu hadisələrin dövranın özü tərəfindən qınanacağını iddia edir. Mənzumənin son bəndlərində müəllif Ərəşdə iqamətkah qurmuş Nadir şahı tərifləyir, onu bənzəri olmayan hökmdar, “şəhriyari-xoşxisal” adlandırır, ona dualar edir. Şairi sevindirən odur ki, Nadir düşmənləri aradan götürdükdən sonra Ərəşin əyanlarını, əhalisini ətrafına toplamışdır (“Astani-pakinə əyanü ətfali Ərəş”...). Deməli, hökmdarın şirvanlılara qarşı qəzəbi soymaqdadır. Şeirin sonunda Şakir üzünü Yaradana tutur, sidqini Allah ilə möhkəm tutanlar zillət (əziyyət, rəzalət) içində qalmaz-deyir.
Dövləti-pabusinə min Hatəm eylər iltifat, Məni-sərgərdan gəzər bir loğmeyi-ehsan üçün (1,s.291)
Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|