Microsoft Word Elyazmalar yanmir-jurnal No. 2+. docx
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Самира Гянджали Автографические рукописи А.Музниба РЕЗЮМЕ
- Samira Ganjali
ƏLYAZMALAR YANMIR 37
№ 1, 2016
1. İ.Ağayev. İki rejimin qurbanı – Əlabbas Müznib. Xalq qəzeti, 4 fevral 1998-ci il. 2. AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu. F-23, s.v.2. 3. AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu. F-23, s.v.21.
В статье говорится о двух стихотворениях поэта, писателя, литературоведа, переводчи- ка А.Музниба, потомка последнего бакинского хана Гусейнгулу хана, чей род был истреблен во время захвата Баку, и являлся жертвой репрессий. Стихотворения хранятся в отделении Личных фондов Института Рукописей имени М.Физули.
The article is about A. Muznib’s two poems kept in the “Private Funds” department. Poet, writer, literary man, translator A.Muznib was Huseyngulu khan’s (the last khan of Baku) descended, whose whole family was killed during the occupation of Baku, victim of repression
ƏLYAZMALAR YANMIR 38
№ 1, 2016
UOT: 82-16 Nailə Mustafayeva AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru ŞAKİR ŞİRVANİNİN “ƏHVALİ-ŞİRVAN” MƏNZUMƏSİ Аçar sözlər: müxəmməs, ədəbiyyat, Şirvan, İran, Dağıstan Ключевые слова: мухаммас, литература, Ширван, Иран, Дагестан Кеу words: mukhammas, literature, Shirvan, İran, Dagistan XVIII əsr Azərbaycan poeziyasında, klassik və folklor janrlarında yazılan əsərlərdə əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, məhəbbət lirikası aparacı mövqeydə idi, şeirlərdə zəmanədən narazılıq, ədalətsizliklərə etiraz notları, hikmətamiz-didaktik fikirlər əksini tapirdi. Bütün bunlarla bərabər, yüzilliyin ədəbiyyatında tarixi hadisələrin, konkret tarixi şəxsiyyətlərin əksi mühüm yer tuturdu ki, bu da həyat gerçəkliyinin realist təsvirinə meylin artması kimi dəyərləndirilir. Şakir Şirvaninin müxəmməs formasında yazılmış “Əhvali-Şirvan” mənzuməsi1743-cü ildə Şamaxıda baş vermiş qanlı hadisəni, tarixi faciəni təsvir etdiyindən tədqiqatçılar onu bədii-tarixi oçerk kimi dəyərləndirirlər. 28 bənddən ibarət “Üçün” rədifli bu müxəmməs realist ədəbiyyatımızın nümunələrindən sayıla bilər. 1743-cü ilin birinci və dördüncü rüblərində iki nəfər özünü Səfəvilər sülaləsinin qanuni varisi elan edərək Yeni Şamaxıda-Ağsuda üsyan qaldırmış, Nadir şah Əfşarın hakimiyyətindən, ağır vergilərdən narazı olanları ətrafında toplamışdı. Bu işdə Osmanlı dövlətinin və Dağıstan hakimlərinin əli olmuşdur. Birinci dəfə şahzadə Nəsrulla Mirzənin başçılıq etdiyi İran ordusu üsyanı yatırdı, Yalançı Sam Mirzə edam edildi. İran hakimiyyətini Yeni Şamaxıda bərpa edən Nəsrulla Mirzə atasının göstərişi ilə Heydər xanı oraya hakim təyin edib geri döndü (2, s. 382). Şakir Şirvaninin əsəri həmin ilin sonuncu rübündə özünü Səfəvi şahzadəsi Sam Mirzə adlandıran ikinci bir şəxsin Şirvanda hakimiyyəti ələ almasından sonra baş verən hadisələrə həsr edilib. Nadir şahın əyanlarının özbaşınalıqları, o cümlədən, Şirvan əhalisinin böyük narazılıqlarına səbəb olurdu. Nadirə qarşı Səfəvilər sülaləsinin qanuni hakimiyyətini qəsb edən kimi də etiraz edənlər az deyildi.Vəziyyətdən istifadə edib özlərini Səfəvi şahzadəsi Şam Mirzə adlandıraraq hakimiyyətə gəlmək istəyənlər belə bir dövrdə meydana çıxmışdı. İkinci Sam Mirzənin başçılıq etdiyi üsyançılar Heydər xanın qoşununu məğlub edib, özünü isə öldürsələr də, Nəsrulla Mirzənin qoşunları üsyançıları məğlub etdi. Sonradan ikinci Sam Mirzə də edam edildi (2, s. 382-383). Bu hadisələri təsvir etməyi qərara alan Şakir Şirvani əsərinin birinci bəndində “Ta qılam bir nəzm inşa bu sınıq dövran üçün” deməklə, yaşadığı zamana “sınıq dövran” epiteti verməklə əsrinin müharibə və çəkişmələrini, faciələrini, sıravi insanların çəkdiyi əzabları çox qısa və yığcam şəkildə ifadə edə bilmişdir. Nəzərə almaq lazımdır ki,üsyanın yatırılmasından sonra şirvanlıların məşəqqətli vəziyyətini yüngülləşdirmək istəyən şair bu şeirini Nadir şaha müraciətən yazmışdı, şeir şaha çatdırılmalı idi Şairin məqsədi şirvanlıların bu işdə günahkar olmadıqlarını, bir dəstə əşrarın-pis adamların-muğanlı əsgərlərin və ləzgilərin Şam Mirzəni taxta çıxardığını, Heydər xanı həbs etdiyini
ƏLYAZMALAR YANMIR 39
№ 1, 2016
(müəllif Heydər xanın öldürüldüyündən danışmır, lakin onun barəsində “var idi” deyir, keçmiş za- manda danışır), Nadir şah qoşunlarının üsyanı yatırarkən yerli camaata zülm etdiyini sübut etmək- dən ibarətdir. Bəlkə də buna görə onun Əfşarlar təxti-tacı, İran dövləti mövqeyindən çıxış etdiyini görürük:
Qurdu bünyadi-fəsadı qövmi-tirə ruzigar, Bu fəsadü fitnədən dövran olubdur tarimar, Gör nə ənva ilə qovğa saldılar İran üçün (1, s.288).
Müəllif deyir ki, pis adamların fitnə-fəsadından dövran tar-mar oldu, bütün İrana qovğa düş- dü. Şakirin üsyançıların başında durmuş yalançı Şam Mirzəyə münasibəti maraq doğurur. Tarixdən bilirik ki, o, adlı-sanlı ailədən olmadığı halda özünü Səfəvi şahzadəsi elan etmiş şəxs olmuşdur.”Bini-beride” (“Burnu kəsik”) ləqəbi ilə tanınan bu şəxs hələ birinci Sam Mirzə meydana çıxandan öncə özünü Təbrizdə Səfəvi taxtının qanuni varisi kimi qələmə verərək üsyana başçılıq etmək istəmiş, lakin tezliklə ələ keçirilərək ifşa edilmiş, ciddi qəbul edilmədiyinə görə azadlığa buraxılmışdır. Bundan sonra o, Dərbəndə gedərək özünə orada müttəfiqlər tapmışdır. Nadir şahın oğlu Nəsrulla Mirzənin qoşunları tərəfindən məğlub edildikdən sonra Sam Mirzə Ağsu qalasına gəlir, müttəfiqi Məhəmməd xan Dağıstana qaçır. “Tezliklə yeni qüvvələrlə İran ordusu Ağsunu mühasirəyə aldı. Labüd ölüm qarşısında qalan Sam Mirzə Şərqi Gürcüstan tərəfə yola düşdü və burada Givi Amilaxverinin başçılığı altında öz azadlığı uğrunda mübarizə aparan gürcü dəstələrinə qoşuldu. Lakin üsyançıların birləşmiş dəstələri Kaxeti hakimi Teymuraz tərəfindən məğlub edildi. Bu döyüşdə Sam Mirzə əsir alınaraq Nəsrulla Mirzənin düşərgəsinə gətirildi və orada edam olundu” (2,s.383). Maraqlıdır ki, bundan sonra Osmanlı dövlətinin əlaltısı olan üçüncü bir Sam Mirzə də meydana çıxmış, uğur qazana bilməmişdir. Ş.Şirvani bu əsərində ikinci yalançı Sam Mirzəni əvvəlcə taleyin cəfa oxundan ürəyi kədərli ali nəsil sahibi (“Sam adlu bir ali təbar”) adlandırır. Onun burada dostunun, qardaşının olmadığını bildirir. Sam Mirzə barədə deyir ki, məhi-tabanın-parlaq ayın mənzili idbar-bəxtsiz, talesiz bir bürc olmuşdur. Sonrakı bənddə deyilir ki, taledən asılı olaraq aşağı təbəqədən olanlar, alçaq və rəzillər də şah ola bilər və yaxud da bəxti, taleyi üz döndərənlər hər şeyi itirə bilərlər. Odur ki, dövranın gərdişinə etibar etmək səhvdir. “Verdilər o binəvayə təxti- rəxti-şahvar” deyən müəllif, belə çıxır ki, Sam Mirzəni də bu hadisələrin qurbanı hesab edir, onu yazıq, biçarə adlandırır. Şirvanın siyasi intriqalardan əzab çəkdiyi maraqlı bir obrazla ifadə edilmişdir. Şahzadə təxtə çıxan kimi ədalət ortadan götürüldü, çərxi-fələk bəla qapılarını Şirvanın üzünə açdı:
Çıxdı zülmin təxtinə şəhzadeyi-alinəjad, Yer yüzündən mütləqa rəf oldu rəsmi-ədlü dad, Açdı əbvabı-bəlasın çərx o dəm Şirvan üçün (1,s.289)
Burda da ikinci Sam Mirzənin “şəhzadeyi-alinəijad” adlandırılması bir daha sübut edir ki, Şirvan əhlinin onun şəxsiyyəti barədə düzgün məlumatı olmamışdır, hətta üsyan yatırıldıqdan sonra da onu Səfəvi nəslinin nümayəndəsi hesab edirdilər.Hökumət qoşunlarının məğlubedilməzliyinə, üsyançıların fitnə-fəsad əhli olduğuna əmin olan Şakir “Nadiri çərx özü şəksiz hökmdar etmişdir, heç kim əbəs yerə onun təxtinə göz dikməsin” deyir:
Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|