Microsoft Word Elyazmalar yanmir-jurnal No. 2+. docx
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ədəbiyyat
- Алиева Гюляра Исабала кызы В сокровищнице археографических документов РЕЗЮМЕ
ƏLYAZMALAR YANMIR 27
№ 1, 2016
Qapıçı (قاپوچی) səfəvilər dövründə şah sarayına yaxın adamlar (مقربان دیوان اعلی) içərisində saray və xəlvətxana qapıçıları adını daşıyan xidmətçilər də vardır. İqamətgah meydanında, mətbəxdə və çəhərhovuz yanında gözətçilik etmək saray qapıçılarının (قاپوچیان دیوان) şah ailəsinə məxsus yataq yataq otaqlarının qoyulması isə xəlvətxana qapıçılarının( قاپوچیان خلوت) öhdəsinə düşürdü. Onlar bu yerlarda şəriətcə qadağan olunmuş kafir, yəni ziyanverici hərəkətlərin baş verməməsinə səy göstərirdilər. İstər şah istərsə də xəlvətxana qapıçılarının hər ikisinin tabeliklərində çoxlu mətbəələri vardır. Qapıçıların özləri isə Müqərrəbül Həzrət ( مقرب الحضرت) titulu daşıyan saray eşikağası başçılarına tabe idilər. Təkirətül-mülux əsəri. Səh. 44-45 (Bax: sənəd 6) Qozzati-divan (قضاه دیوان) Qozzat ərəb dilində qazı sözünün cəmidir. Şəriət əsasında hökm verən dini hakimlər qazı titulu daşıyırdılar. Ərxan (ارگان) sözünün istilahi mənası islam dilinin rükiləri, yəni sütunları deməkdir. Dini əhkam və ayinlər ayinlər anlayışını özündə cəmləşdirən bu rükilər 5qismə ayrılırlar. İslamın insanlara inam və etiqad hissələri aşılayan əhkamı birinci rüki hesab olunur. Həmin əhkam “Quranın, Allahdan başqa sitayiş ediləcək qeyri məbud yoxdur. Məhəmməd onun elçisidir.” ( لااله الاله محمد رسول اله )düsturuna əsaslanan ayəsində öz əksini tapmışdır. Yerdə qalan dörd rüki isə namaz, oruc, ziyarət və sədəqə ilə bağlı dini ayinlər və mənəvi göstərişlərdən ibarətdir. Adlarını çəkdiyimiz bu rükilərdən sədəqə ruhu günahlardan xilas etmək üçün verilən ehsan idi. Belə sədəqələr könüllü şəkildə kasıbların, dərvişlərin və məscidlərin xeyrinə verilirdi. Sədəqənin zəkat adlanan məcburi növü də olmuşdu. Zəkat yaşlı müsəlman nəsillərinin həyatyanı mülklərindən tica- rət və sənətkarlıqdan əldə edilən gəlir vergisi idi. Т.С.Саидбаев, ислам и общество, Издателство “Наука” Москва, 1978 стр. 41(Bax: Sənəd№ 6, 9, 10, 13) Əhli-xibrə (اهل خبره) istilahi ərəb dilində səlahiyyətli, mütəxəssis, səriştəli, xəbərdar və s. kimi mənalarda işlədilir. “Təskirətül-müluk” əsərindən əldə edilən məlumata görə dövlət ticarət idarəsinin (بیوتات) vəziri və naziri ilə birgə iş səlahiyyətinə qadir vəzifə sahiblərindən biri də ( اهل خبره) adlanan ekspertlər olmuşlar. İstişhad (استشهاد)sözü şəri hüquqi mənada şahidliyə dəvət olunma deməkdir. Bu sözün xəbər (استخبار) və məlumat (استعلام) əldə etmək tələbi kimi cinonimləri də vardır. Şahidliyə dəvət olunanlar hər şeydən əvvəl Quranın “Allah naminə əhdə xəyanət etməmək” yəni dilindən doğru və düzgün ifadə vermək əhkamını əldə əsas tutmaqla özlərində böyük məsuliyyət hissini daşıyırdılar. Bax: E.Seyidbəyli. Mülki sənədlər və onların tərtib prinsipləri. Əlyazmalar xəzinəsin- də. Əsərlər V-cild “Elm” nəşriyyatı, Bakı-1979 cəh. 26 (Bax: Sənəd № 12) Yüzbaşı (یوزباشی) I Şah Abbas dövründə İranda “Xasseyi-şərifənin qulamları” adlanan xüsusi qoşun hissələri mövcud idi. Xasseyi-şərifə istilahı Səfəvilər dövründə əsas etibarilə saray əmlakı və təsisatı mənasında işlədilmişdir. Şəxsən Şah sarayına məxsus bu qosun hissələri Qafqazın Gürcüstan və sair məntəqələrindən tutulub qul kimi İrana aparılmış gənclərdən və eləcə də İranda doğulmuş qeyri-müsəlman millətlərindən təşkil olunurdu. (Bax: T.M.Musəvi. Orta əsr Azərbayacan tarixinə dair fars dilində yazılmış sənədlər, Bakı 1965, səh.-42) Belə qoşun hissələrindən yüz nəfərindən ibarət bir dəstəsini idarə edən şəxslər də hərbi rütbə alaraq “Yüzbaşıye-qulamani- xasseyi-şərifə” (یوزباشی غلامان خاصه شریفه)titulu daşıyırdılar. (Bax: Sənəd № 2,3...21) Kələntər (کلانتر) şəhər və şəhər tipli qəsəbə icmalarına başçılıq edən adamlara deyilirdi. Kələntərlər xacə titulu daşıyan ən varlı tacirlər içərisindən seçilirdilər.
ƏLYAZMALAR YANMIR 28
№ 1, 2016
Kəndxuda (کدخدا) keçmişdə qəbilə və tayfa başçılarına, məhəllələrin rəislərinə, şəhər gözətçilərinə və müəyyən silklərin ağsaqqalları kəndxuda adlanırdılar. Sənətkar sexlərinin ağsaqqallarına da kəndxuda deyilirdi. Kəndxudalıq vəzifə hesab olunurdu. Onlar bu vəzifəni buraxıb getdikdə belə həmin cəmiyyətin üzvlüyündə qalmaqda davam edirdilər. Musəvi. 1965, səh. 38. Bax. “Təzkürətül-müluk” səh.-76. Ləşkərnəvis (لشکرنویس) dövlətin saray nəzdindəki mərkəzi maliyyə vergi və ordunun pul vəsaitinə nəzarət edən rəhbərliyin (وزیر سرکار) hesabdarı ləşkərnəvis adını daşıyırdı. Mal (مال) müxtəlif malikəna və təsərrufat yerlərindən (bağ, zəmi, meşəlik, dəyirman və s. alınan gəlir vergisi mənasında işlədilirdi. (T.M.Musəvi. Bakı tarixinə dair orta əsr sənədləri, Az.SSR EA nəşriyyatı, Bakı 1965, səh.56) Şəriət məhkəmələrinin sülh məclislərində isə mal sözündən müsalihə pulu mənasında (مال مصالحه) istifadə edilmişdir. (Bax: Sənəd № 4....9,10,11) Mən (من) toxum hesabı çəki və sahə ölçüsüdür. Çəki ölçüsü kimi 26,5 kq.-a, sahə ölçüsü kimi isə 4 cəribə bərabərdir. (О.Д.Чехович, Самаркандские документы XV-XVI вв.399. Bax: Sənəd № 11,17,20) Mətrukat (متروکات) hər hansı bir şəxsin vəfatından sonra öz ailəsinə qoyub getdiyi mirasa, yəni irsi əmlaka mətrukat deyilirdi. Şəriət normasına görə məkrukat ailənin iqtisadi vəziyyətindən asılı bölgüyə də tərəkə (ترکه) bölgüsü deyilirdi. Bu zəngin xəzinənin, tariximizin bir çox qaranlıq səhifələrinə işıq salacağını düşünərək nəzər-diqqətə çatdırılması zəruridir. Hər bir sənəd xüsusi diqqətlə araşdırılmalı və tədqiqat obyekti olmalıdır.
1. Seyidbəyli E.M. Naxçıvan torpaq mülkiyyətinə aid XVII – XVIII əsr Kəngərli arxeoqrafik sənədləri. Bakı, Elm 2000, 229 s. 2. Seyidbəyli.E.M. Qarabağ torpaq mülkiyyətinə aid arxeoqrafik materiallar. Bakı, Nurlan 2002, 146 s. 3. Каграманов Дж. В. Описание археографических документов Баку, Элм 1969, 100 с.
В статье говорится об археографических и исторических документах, имеющих значи- тельную важность в изучении истории Азербайджана, сохранившейся в фондах Института Рукописей имени М.Физули Национального Академия Наук Азербайджана. Среди этих документов особенно отмечаются указы XVI-XIX веков имеющие научные и исторические значимость. В статье описаны археографические и исторические материалы, находившиеся в восьми секциях. Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|