Microsoft Word epos nesr problemler
Yüklə 1,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- _______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər
- Muxtar Kazımoğlu __________________________________
_______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər 107 müəyyənləşdirdiyi fərqlər bu və ya digər dərəcədə Sadığın təhkiyəsi ilə Canəli müəllimin daxili mo- noloqları arasındakı müqayisədə də üzə çıxır. Lakin müqayisə və müşahidələr belə bir qənaətə gəlməyə də əsas verir ki, birinci şəxsə aid təhkiyənin daxili monoloqa, daxili monoloqunsa birinci şəxsə aid təhkiyəyə keçdiyi məqamlar olur, bu iki bədii ifadə forması yeri gəldikcə bir-birinin imkanlarından istifadə edir. «Adamlar və ağaclar» romanında («Mənim nəğ- məkar bibim», «Tənha narın nağılı» və «Adamlar və ağaclar» povestlər üçlüyünü müəllif vahid roman kimi təqdim edir) Sadıq bəzən hekayətçi funksiyasını «unudub» öz-özü ilə daxili söhbətə başlayır: «Darıxma, Sadıq, darıxma. Asfalt yolun üstünə gün düşüb, təzə gün, təmiz gün, lap indicə düşüb. Hələ ki, onu tapdalamayıblar, ...unut getsin o kəndi, çıxart yadından o dağları, o bağı, o bağçanı da yadından çıxart. Sənin ki sakitlikdən xoşun gəlir, Sadıq. Hələ ki bazar sakitdir, darıxma. Qoy o radio da binanın başında nə qədər bağırır, bağırsın, fikir vermə» (2, 147). Bu parçada bədii informasiya nəqletmə yox, daxili monoloq vasitəsilə çatdırılır. Başqa sözlə, Sadıq rayon mərkəzində yaşadığı günlərdə kəndlərindən ötrü darıxdığı zaman qəlbində oyanmış duyğuların məzmununu danışmır, «mən darıxırdım və öz-özümə deyirdim ki, darıxma, Sadıq, darıxma, asfalt yolun üstünə gün düşüb...» kimi danışma formasından istifadə etmir. Bunun əvəzinə, darıxdırıcı günlərin Muxtar Kazımoğlu __________________________________ 108 «ürəkdə danışma» məqamlarını öz hekayətinin səhifələri arasında yerləşdirir. (Yeri gəlmişkən xatırladaq ki, birinci şəxsə aid təhkiyənin daxili monoloqa keçməsi – müasir nəsrimizin bir çox nümunələrində müşahidə edilən bu xüsusiyyət Elçinin «Gürcüstana teleqram», «Beş qəpiklik motosikl» və başqa hekayələrində qabarıq nəzərə çarpır. Tənqidçi Y.Qarayev «daxili nitq bir bədii üsul kimi Elçinin bütün hekayələrində iştirak edir» (5, 9) deyərkən, şübhəsiz, qəhrəmanın dilindən söylənən həmin hekayələri də nəzərdə tutur.) Müasir ədəbi tənqid poeziya, dramaturgiya və nəsrdə monoloqun «monoloq-nitq, monoloq-söhbət, monoloq-düşüncə və monoloq-təhkiyə» (6, 160) kimi müxtəlif tiplərini qeyd edir. Belə müxtəliflik daxili monoloqa da aiddir. Daxili monoloq – daxili nitq, söhbət və düşüncə formalarında təzahür etdiyi kimi, daxili təhkiyə formasında da təzahür edib, birinci şəxsə aid təhkiyəyə çevrilə bilir. Canəli müəllim abituriyent qızın paltarına baxa-baxa paltarda əks olunan gülün hansı gülə bənzədiyini dəqiqləşdirməyə çalışır. Düşüncələr uşaqlıq illərinə doğru istiqamət alır, uzun daxili götür-qoydan sonra gülül bitkisi yada düşür, həmin bitki ilə bağlı keçmiş əhvalatlar xatırlanır. Bu xatırlamada təhliletmə tədricən nəqletmə ilə əvəz olunmağa başlayır, daxili monoloq birinci şəxsə aid təhkiyəyə çevrilir: «O gülül Buzbulaqda, yəqin ki, indi də var. Amma yox, inanma ola, çünki gülül yerli toxumun tərkibində idi və Buzbulaqda o toxumun kökü _______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər 109 çoxdan kəsilib... Bəli, o toxumu Əli oğlu Səməndər kimi nər kişi də saxlaya bilmədi. Buna görə də, heç o Əli oğlu Səməndərin də bu saat həmin o Buzbulaqda sən deyən hörməti-zadı yoxdur... İndi Səməndər kişi həyətindəki ağacların dibini belləyir, pətəklərinə ruzu qoyur. Və pətəklərin birinci may balını kəsəndə, yəqin ki, Səməndər kişi, qonşusu Kərimə də pay göndərir, çünki Buzbulaqda əyyami-qədimdən həmişə belə olub: inəyin doğdu – bulamasından, qoyun kəsdin – ətindən, bal kəsdin – balından qonşunun payını mütləq göndərməlisən. Səməndər kişi Kərimin payını mütləq göndərir, amma yeri düşəndə o öz zarafatından da heç vaxt qalmır» (3, 218-219). Kolxoz sədri Səməndərin, «saf toxum qənimi» Kərimin bu şəkildə xatırlanması formaca Sadığın söylədiyi xatirələrlə üst-üstə düşür. Kolxoz sədri Səməndərin və Kərimin xatırlanmasında daxili monoloqa xas yeganə əlamət ondan ibarətdir ki, bu xatırlama «fikrən», «xəyalən» xatırlamadır; ucadan başqaları üçün söyləmə yox, səssizcə öz-özü üçün söyləmədir. Canəli müəllimin daxili nitqində monoloq-təhkiyə çox davam etmir və monoloq-təhkiyə monoloq-düşüncə ilə əvəz olunur. Və qarşıya yeni suallar çıxır: «Güllü paltar mövsümü» povestini qəhrəmanın pərakəndə düşüncələri üzərində qurmaq hansı bədii funksiyanı yerinə yetirir və daxili monoloqdan müəllif nə məqsədlə geniş istifadə edir? «Müasir realist ədəbiyyatda... daxili monoloq psixologizmin Muxtar Kazımoğlu __________________________________ 110 güclənməsinə xidmət edir, müəllifə kömək edir ki, öz qəhrəmanlarının mənəvi dünyasını dolğun qələmə alsın, «qəlbin dialektikası»nı açsın» (7, 206). «Güllü paltar mövsümü» povestində (eləcə də daxili monoloqlu digər nəsr əsərlərimizdə) daxili monoloq bu funksiyanı daşıyır. Povestdə müəllif haqlı olaraq belə hesab edir ki, yarı yaşı ötsə də, ailə qura bilməyən, hansısa xəyali bir gözəlin eşqi ilə ovunan, Fətdah kimi rüşvətxor adamlar arasında mənəvi rahatlığını itirən Canəli müəllimi oxucuya tanıtdırmağın ən münasib yolu onun «ürəkdə danışdıqlarını» qələmə almaqdır. Əsərdə daxili monoloq formal xarakter daşımır, əksinə, qəhrəmanın konkret bir şəraitdəki pərişan əhval-ruhiyyəsini işıqlandırmaq üçün əlverişli bədii vasitə olur. Canəli müəllimin evdə, küçədə, trolleybusda, imtahan zalında «sistemsiz» xəyallara dalması və öz-özü ilə pərakəndə daxili söhbətə başlaması əsərdə onun düşdüyü psixoloji vəziyyətin, keçirdiyi narahatlıq və mənəvi sarsıntı hissinin nəticəsi kimi mənalandırılır. «Güllü paltar mövsümü» povestində daxili monoloq Canəli müəllimin düşdüyü psixoloji vəziyyəti əks etdirmək məqsədindən irəli gəlir. Nəsrin klassik və müasir təcrübəsindən aydın olduğu kimi, daxili monoloqun məzmun və forması düşünən qəhrəman tipindən çox asılıdır. Düşünə bilmək söz sənəti tarixində xüsusi estetik mahiyyət kəsb edir: adətən, o qəhrəmanlar düşünürlər ki, onlar özlərini və ətraf mühit hadisələrini qiymətləndirməyi Yüklə 1,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|