Microsoft Word esh mitci doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “bəşəri dəyərlər” (və ya “ümumbəşəri dəyərlər”
153 xidmət edir. Folklor nümunələrinin çoxvariantlılığı da buradan yaranır. Həmin dəyişikliklərdən sonra adətən nümunənin ilkin variantı və ilkin müəllifi bilinmir. Aydındır ki, hər fərdi yaradıcılıq nümunəsi folklora çevrilə bilməz. Yalnız o nü- munələr folklora çevrilə bilər ki, insanların həyatına, ba- xışlarına, onaqədərki ənənələrə uyğun olsun. Bu baxımdan fo- lklor insan cəmiyyəti yarandığı gündən bu yana “qırılmaz zəncir” şəklində inkişaf edir. Fikrimizcə, müəllifin dəqiq bilinməməsi nümunənin folk- lora aid edilməsinin zəruri şərtlərindən biri kimi götürülə bilər. Çünki, bu təsadüfi hadisə deyil. Əgər bir yaradıcılıq nümunəsi müəllifi bilinmədən şifahi şəkildə xalq tərəfindən yaşadılıbsa, deməli xalqın ruhuna uyğun olub, xalq onu sınağından keçirib və bəyənib, xalq üçün müəllifinin kimliyindən çox nümunənin mahiyyəti önəmli olub. Digər tərəfdən, xalq onu müəyyən qədər dəyişdirib, cilalayıb, daha da gözəlləşdirir. Bir sözlə, xalq o nümunəyə öz müəllifliyini verib. Yox, əgər bir yaradıcılıq nümunəsi şifahi şəkildə olsa da, müəllifinin adı ilə yaşadılıbsa, deməli xalq ona öz müəllifliyini verməyib və folklora aid edilməməlidir. Bəzən səhvən folklor toplularına müəllifi dəqiq məlum olan aşıq şeirlərini (qoşma, gəraylı, bayatı və s.) da daxil edirlər. Bu nümunələrin yalnız forması, janrı, yəni yazılış qaydaları xalq yaradıcılığının məhsulu ola bilər, özü isə yox. Onu da qeyd edək ki, müəllifin adı müəyyən səbəblərdən hətta yazılı ədəbiyyatda da itə bilər. Bu hallar istisnadır və aydındır ki, həmin nümunələr folklora aid edilə bilməz. Yəni, müəllifin dəqiq bilinməməsi xalq yaradıcılığı üçün kafi yox, zəruri şərtdir. Folklorda professional və kütləvi yaradıcılıq biri-birindən fərqlənir. Yaradılmasında yalnız xüsusi sənət, peşə sahiblərinin (xanəndələr, aşıqlar, instrumental musiqiçilər, toxucular və s.) iştirak etdiyi folklor nümunələri professional (yəni, hansısa peşə ilə bağlı) folklor nümunələri sayılır. Lakin bu fərdi yaradıcılıq demək deyil, çünki, bu nümunələr çoxsaylı sə- 154 nətkarlar arasında dildən-dilə, əldən-ələ keçərək dəyişilir, ci- lalanır və ilkin variantı və müəllifi dəqiq bilinmir. Elə folklor nümunələri (məsələn, atalar sözləri, məsəllər, bayatılar, rəva- yətlər, lətifələr, sadə xalq mahnıları, adət-ənənələr və s.) də var ki, onların yaranmasında xüsusi peşə sahiblərinin iştirakı zəruri deyil. Belə folklor nümunələri kütləvi yaradıcılığa aid edilir. Bəzən yanlış olaraq xalq yaradıcılığı kimi yalnız kütləvi folklor qəbul olunur, yuxarıda professional folklora aid etdiyimiz nümunələr isə fərdi yaradıcılığa (müəllif yaradıcılığına) aid edilir. Lakin, nəzərə almaq lazımdır ki, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, xüsusi sənət sahibləri arasında olsa da, həmin professional yaradıcılıq nümunələri də əldən-ələ, dildən-dilə keçərək dəyişilir və ictimailəşir, həm-çinin, şifahi və ənənəvi xarakter daşıyır. Folklorun cəmiyyətin inkişafında və ictimai münasi- bətlərin tənzimlənməsində rolu böyükdür. Folklorumuzun çoxşaxəli elementləri və cəmiyyətin həyatındakı rolu haqqında kitabın 3-cü bölməsində daha geniş məlumat verəcəyik. Tarix də fərdi iradə ilə yaradılmır, obyektiv ictimai qanunlardan asılı olaraq formalaşır və hər bir millət özü- nəməxsus tarixə malik olur. Məhz buna görə də dil və folklor kimi tarixi də milli varlığı müəyyən edən amillərə, başqa sözlə MMD-ə aid edirik. Tarix həm də özünəməxsus ənənələri (tarixi ənənələr) formalaşdırır və özündə yaşadır. Beləliklə, hər bir millətin özünəməxsus tarixi ənənəsi olur. Hər bir millətin dövlətçilik (siyasi) və mədəniyyət tarixi fərqləndirilir. Siyasi tarix qurulmuş dövlətlərin, onların daxili və xarici siyasətlərinin, apardığı müharibələrin tarixidir. Mədəniyyət tarixi isə dilin və folklorun, bədii ədəbiyyatın, elmi nailiyyətlərin, görkəmli şəxsiyyətlərin və s. tarixini ehtiva edir. Kitabın III bölməsində tariximizin mövcud durumu, tədqiqi, tədrisi və təbliği problemləri haqqında geniş danışacağıq. Milli dəyərlər anlayışına alternativ kimi “bəşəri dəyərlər” (və ya “ümumbəşəri dəyərlər”) anlayışı da mövcuddur. Bəs bəşəri dəyərlər nədir? O milli dəyərlərdən nə ilə fərqlənir? 155 Təəssüf ki, çox vaxt milli və bəşəri dəyərlər arasındakı sərhədlər düzgün müəyyən edilmir, bu anlayışlar biri-birinə qarışdırılır. Halbuki, milli-ideoloji məsələlərdə bu dəyərləri biri-birindən fərqləndirmək çox vacibdir. Əgər milli dəyərlər hansısa millətə aid olan dəyərlərdirsə, bəşəri dəyərlər milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün insanlara – bəşəriyyə- tə aid olan dəyərlərdir. Bəşəri dəyərlərə ilk növbədə elm və onun nailiyyətləri daxildir. “Elmin milləti yoxdur” deyimi burada tamamı ilə yerinə düşür. Bununla yanaşı müasir dövrdə insan haqları, vicdan azadlığı, hətta hüquqi dövlət, demok- ratiya, söz azadlığı və s. də bəşəri dəyərlər kimi qəbul olunur. Milli dəyərlər əsasən mənəvi xarakter daşıdığı halda, bəşəri dəyərlər həm maddi (istehsal olunan məhsullar), həm də mənəvi (elmi əsərlər, texnikadan istifadə qaydaları və s.) xarakterdə ola bilər. Bu baxımdan bəşəri dəyərlər Z.Göyalpın “mədəniyyət” anlayışına daxil etdiyi dəyərlərə uyğundur. Belə ki, həmin dəyərlər fərdi iradə ilə yaradılan, milli varlığı müəyyən etməyən və hansısa millətin adı ilə bağlı olmayan dəyərlər olduğundan onlar bəşəri xarakter daşıyır. Milli ideologiyamızın əsas prinsiplərində həm milli, həm də bəşəri dəyərlər ehtiva olunmuşdur. Belə ki, bu prinsipləri əks etdirən üçrəngli bayrağımızda mavi rəng (türklük) milli dəyərləri, qırmızı rəng (müasirlik) isə məhz bəşəri dəyərləri əks etdirir. Bəs MMD-lə bəşəri dəyərlərin və onun əsas ünsürü olan elmi-texniki tərəqqinin (ETT) qarşılıqlı təsiri necədir? Bunlar paralel inkişaf edə bilərmi, yoxsa biri digərini inkar edir? ETT- nin MMD-lərin bir çox ünsürlərini (xüsusən folkloru) sıxış- dırdığı danılmazdır. Belə ki, məktəblər, icbari təhsil, yazıdan və kitablardan kütləvi istifadə, texnoloji yeniliklər, sənayenin inkişafı, sənaye sahələrində çalışmaq, iri sənaye şəhərlərinə kütləvi axın (urbanizasiya) və s. insanların həyat tərzini elə dəyişdirir ki, yeni nəsil əsasən kənd həyatında formalaşmış müəyyən adət-ənənələrdən, mərasimlərdən, xalq sənəti sahələrindən uzaqlaşır, bir çox xalq ədəbiyyatı və xalq musiqisi Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|