Microsoft Word geosiyaset son doc
Yüklə 21,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
ßËÈ ÙßÑßÍÎÂ
76
tədbirləri və milli ordunun ehtiyacları haqqında memorandum hazırlayaraq, onu müttəfiq dövlətlərin hərbi ekspertlər şurasına göndərdi. Memorandumda Azərbaycanın dövlət təhlükəsizli- yini möhkəmləndirmək üçün ölkəyə hərbi, iqtisadi və siyasi yardım göstərilməsi xahiş edilirdi. Həmin dövrdə bir-birinin ardınca Avropa dövlətlərinin Bakıda konsulluqları fəaliyyətə başlayırdı. Azərbaycan höku- məti ilə ABŞ, Böyük Britaniya və İtaliya arasında iqtisadi əlaqələrin qurulması yönündə mühüm işlər görüldü. Azərbaycan dövləti Şərq ilə Qərb arasında etibarlı körpü funksiyasını oynamaq üçün ciddi addımlar atırdı. Avropa ölkə- ləri ailəsinə daxil olmaqdan otrü vacib tədbirlər həyata keçirilirdi. 1920-ci il martın 20-də Azərbaycan Respublikası ilə İran arasında dostluq haqqında müqavilənin imzalanması ilə iki ölkə arasında diplomatik münasibətlər yaradıldı. Bu Azərbay- canın xarici siyasətinin böyük uğurlarından biri idi. Müqavi- lənin birinci maddəsinə görə, İran hökuməti Azərbaycan Res- publikasının müstəqilliyini de-yure tanıdığını bəyan edirdi. Məhz hər iki dövlət arasındakı əlaqələrin möhkəmlənməsi sayəsində az bir müddət ərzində Tehranda Azərbaycan səfirliyi fəaliyyətə başladı. Eyni zamanda, Təbriz, Rəşt, Məşhəd, Xoy və Əhərdə Azərbaycanın konsulluqları yaradıldı. 1920-ci il aprelin 15-də Azərbaycan parlamentində Avro- pa dövlətlərinə və ABŞ-da diplomatik nümayəndəliklər açmaq haqqında qanun layihəsi müzakirəyə çıxarıldı və aprelin 19-da keçirilən iclasda Böyük Britaniya, Fransa, İtaliya, ABŞ, İsveç- rə, Polşa, Almaniya və Rusiyada diplomatik nümayəndəliklər təsis etmək haqqında qanun qəbul edildi. Azərbaycan hökumətinin 1920-ci ilin aprel böhranına qə- dərki dövrdə xarici siyasət sahəsində apardığı ciddi işlər xal-
ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÛÍ ÝÅÎÑÈÉÀÑßÒÈ
77
qımızın milli istiqlaliyyətinin tanınmasında mühüm rol oynadı. Həyata keçirilən xarici siyasət xətti dünyada Azərbaycanın sivil, demokratik respublika kimi tanınmasına ciddi təsir gös- tərdi. Böyük çətinliklər hesabına müstəqil dövlətin yaradılması və onun daxili, xarici siyasət fəaliyyətinin qurulması Azərbay- canın dövlətçilik ənənələrinin bərpa olunması və dirçəldilməsi istiqamətində də ciddi addımlar oldu. Lakin bolşevik Rusyası Cənubi Qafqazda yaranmış yeni geosiyasi dəyişiklikləri və Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini heç cür qəbul edə bilmirdi və etmək fikrində də deyildi. Bu da səbəbsiz deyildi. Bolşevik hakimiyyəti formal olaraq çarizmin xarici siyasət niyyətlərindən imtina etdiyini bəyan etsə də, klassik alman geosiyasətçilərinin “dövlət canlı orqanizmdir” kimi məşhur geosiyasi nəzəriyyələrindən çıxış edərək sovet Rusiyasının ərazilərini keçmiş imperiya sərhədlərində bərpa etməyə çalışırdı ki, buna da bir qədər sonra nail oldular. Rusiyanın böyük dövlət olmasının yolu ilk növbədə Cənubi Qafqazdan, onun açar ölkəsi olan Azərbaycana yiyələnməkdən keçirdi. Lenin bolşevik hakimiyyətinə nəyin bahasına olursa- olsun Azərbaycanın istiqlalına son qoymağı, Bakı neftinə, Azərbaycanın əlverişli streteji mövqelərinə və zəngin təbii sərvətlərinə yiyələnməyi tövsiyə edirdi. 1920-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycanın ətra- fında bolşeviklərin planlarının reallaşmasından ötrü əlverişli beynəlxalq şərait yaranmağa başlayır. Keçmiş Antanta ölkələ- rinin bir qisminin bolşevizmi beşiyində boğmaq və Türkiyənin keçmiş mülklərinə sahib olmaq istəkləri yaxın keçmişədək bir- biri ilə düşmən olan Türkiyə ilə bolşevik Rusiyasının yaxın- laşması ilə iflasa uğradı. Birinci dünya müharibəsində məğlub olan Türkiyədə bu zaman iki hakimiyyətlilik mövcud idi. Bunlardan biri paytaxtı İstanbul olan Osmanlı hakimiyyəti,
ßËÈ ÙßÑßÍÎÂ
78
digəri isə 1920-ci il aprelin 23-də Ankarada qurulan Türkiyə Böyük Millət Məclisi hökumətinin başçılıq etdiyi istiqlal hakimiyyəti idi. Türkiyə üçün çox ağır bir vəziyyət yaranmışdı. Türk xalqının istiqlal savaşında onu müdafiə edən və yardım göstərən ölkə yox idi. Bu zaman Daşnak Ermənistanı Anadolu torpaqlarına sahib olmaq və bu ərazilərdə öz müstəqil dövlətini yaratmaq üğrunda Türkiyəyə qarşı şərqdə ikinci bir cəbhə aç- mışdı. Türkiyə həm qərbdə, həm də şərqdə hərbi əməliyyatlar aparmaq məcburiyyətində qalmışdı. Belə bir şəraitdə TBMM hökumətinin başçısı Mustafa Kamal Atatürk o zaman “Anado- luda gözü olmayan” bolşeviklərlə bir müqavilə imzalamağı vacib sayırdı. 14 O, aprelin 26-da sovet hökumətinə ümumi düşmənə qarşı mübarizədə müttəfiqlik barədə müraciət etdi. 15
Bununla bağlı olaraq türk tarixçisi Səlahəddin Tansel “1919- 1923-cü illər Atatürk və qurtuluş savaşı” adlı əsərində yazır: “Mustafa Kamal 1920-ci il aprelin 26-da Rusiyanın ümumi siyasətini nəzərə alaraq sovetlərə bir məktub göndərdi və siyasi, hərbi ittifaqda əməkdaşlıq edə biləcəklərini, hər iki
14 Atatürk’ün Tanım, Telqraf ve Beyannameleri. IV. Ankara, 1964, s. 162; Salahi R. Sonyel. Türk kurtuluş savaşı ve dış politika. I. Mondros bırakışma- sından Böyük Millet Meclisi’nin açılışına kadar. Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987, s.174; Qasımlı M. Azərbaycan-Türkiyə diplomatik-siyasi münasibətləri (aprel 1920-ci il-dekabr 1922-ci il). B., 1998, s. 26-27. 15 Mehmet Gönlübol, Cem Sar. Atatürk ve Türkiyenin dış politikası (1919- 1938). Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi, 1997, s.16; Ömer Göksel İşyar. Bölgesel ve global güvenlik çıkarları bağlamında Sovyet-Rus dış politikaları ve Karabag sorunu. İstanbul, ALFA, 2004, s. 341; Письмо Мустафы Кемал- Паши от имени ВНС Турции В.И.Ленину с предложением установления дипломатических отношений между РСФСР и Турцией. 26 апреля 1920 г. Архив Внешней Политики Российской Федерации, фонд 132, оп.3, папка 2, дело 1, лист 11; Из письма Письмо Мустафы Кемал-Паши от имени ВНС Турции В.И.Ленину с предложением установления дипломатичес- ких отношений между РСФСР и Турцией. 26 апреля 1920 г. – Журн. “Международная жизнь.”, M., 1963, N: 11, c. 147-148. Yüklə 21,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|