Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi 
********************************************************** 
 
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
25
 
 
 
  
2.
 
-kan şəkilçili qeyri-müəyyən keçmiş zaman;  
3.
 
-p-tır şəkilçili nəqli keçmiş zaman;  
4.
 
-çık şəkilçili ritorik keçmiş zaman;  
5.
 
-pışaan şəkilçili indiki keçmiş zaman. 
Tuva dilində indiki zaman 2 formaya malikdir: 
1.
 
konkret indiki zaman;  
2.
 
uzaq indiki zaman.  
Əsərdə gələcək zamanın da 2 forması göstərilir: 
         1. indiki-gələcək zaman;  
         2. gözlənilən gələcək zaman
1
. 
L.A.Pokrovskaya felin zamanlarını felin şəkil kate-
qoriyası daxilində təqdim edir.  
O,əksər türk dillərində olduğu kimi, qaqauz dilində 
də felin zamanlarını sadə və mürəkkəb formalara ayırır 
və sadə formalarından bəhs edir:indiki zaman, qeyri-
müəyyən gələcək zaman, müəyyən gələcək zaman, mə-
lum keçmiş zaman, qeyri-məlum keçmiş zaman. Zama-
nın mürəkkəb formalarına isə aşağıdakı zaman formala-
rını daxil edir:qeyri-müəyyən keçmiş zaman, keçmiş-gə-
ləcək zaman, məlum uzaq keçmiş zaman, qeyri-məlum 
uzaq keçmiş zaman
2
. Bununla da, müəllif qaqauz dilin-
                                                 
1
 Исхаков Ф.Г., Пальмбах А.А. Грамматика тувинского языка. Фоне-
тика и морфология. Москва, ИВЛ, 1961,  
с. 365-391.  
2
 Покровская  Л.А.  Грамматика  гагаузского  языка.  Фонетика  и  мор-
фология. Москва, «Наука», 1964,  
с. 179-203.  
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi 
********************************************************** 
 
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
26
 
 
 
 
də xəbər şəklinin beş sadə formasının və dörd mürəkkəb 
formasının olduğunu qeyd edir. 
“Qaqauz dialektlərində indiki zamanın iki əsas for-
ması ayrılır:1)-er//-eer şəkilçili forma mərkəzi dialektdə 
-ıer/-ıeer diftonqu ilə, yaxud yarımuzun -ee·r/-e kimi tə-
ləffüz olunur(məsələn, alıer>alee ·r “alır”, gidier>gide 
·r “gedir”); 2)Cənub dialektində  -ıy//-iy  şəkilçili forma 
işlənir (məsələn, alıy “alır”, gidiy “gedir”)”
1
. 
Kazan-tatar dilində felin xəbər şəkli iki hissəyə ay-
rılır:sadə zaman formaları (qadi zaman formaları) və 
mürəkkəb zaman formaları (katlaulı zaman formaları).  
Sadə zaman formalarına 5 zaman forması daxil edi-
lir:  
indiki zaman(xəzerge zaman),  
müəyyən keçmiş (bilgele ütkən zaman),  
qeyri-müəyyən keçmiş (bilgesez ütkən  zaman),  
müəyyyən gələcək (bilgele kiləçək zaman), 
qeyri-müəyyən gələcək (bilgesez kiləçək zaman).  
Mürəkkəb zaman formaları dedikdə isə  əsasən, 
aşağıdakılar nəzərdə tutulur:  
1.
 
-a(ıy) ide analitik formalı mürəkkəb keçmiş zaman,  
2.
 
-a(ıy) torqan ide formalı mürəkkəb keçmiş zaman,  
3.
 
-qan ide formalı mürəkkəb keçmiş zaman,  
4.
 
-qan bar (-qan yuk) formalı mürəkkəb keçmiş zaman,  
                                                 
1
 Покровская  А.А.  Эволюция  формы  настоящего  времени  глагола  в 
диалектах  гагаузского  языка. // Вопросы  диалектологии  тюркских 
языков. Уфа, 1985, БФАН СССР, с.72. 

---

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi 
********************************************************** 
 
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
27
 
 
 
  
5.
 
-qan bulqan formalı mürəkkəb keçmiş zaman,  
6.
 
-açak ide formalı mürəkkəb keçmiş zaman,  
7.
 
-ır ide formalı mürəkkəb keçmiş zaman
1
. 
E.İ.Korkina felin zamanlarını felin şəkilləri daxi-
lində təqdim edir. Müəllif yakut dilində felin zamanla-
rının sayını ona çatdırır və zamanlara bu formaları aid 
edir: indiki-gələcək zaman, gələcək zaman, yaxın keçmiş 
(müəyyən, qəti) zaman, nəqli uzaq keçmiş zaman, nəti-
cəli keçmiş zaman I, nəticəli keçmiş zaman II, epizodik 
keçmiş zaman, bitməmiş keçmiş zaman(imperfekt), uzaq 
keçmiş zaman, epizodik uzaq keçmiş zaman. 
Göründüyü kimi, E.İ.Korkina yalnız felin 8 keçmiş 
zaman formasını qeyd edir
2
. Bundan əlavə, o, felin za-
manları, onların məna xüsusiyyətləri haqqında və yalnız 
iki zaman formasının – yaxın keçmiş (müəyyən, qəti) və 
bitməmiş keçmiş(imperfekt) haqqında geniş  məlumat 
verir.  
Noqay dilində  -qan, -qen,-kan, -ken  şəkilçisi ilə 
düzələn qeyri-müəyyən keçmiş və -dı, -di, -du, -dü şə-
kilçisi ilə formalaşan qəti keçmiş zaman formalarından 
başqa daha 5 zaman formasının olduğu göstərilir:  
1.
 
bitməmiş keçmiş I - -a, -e, -y + edi;  
2.
 
bitməmiş keçmiş II - -ar/-er +edi;  
                                                 
1
 Татарско русский словарь. М., Советская энциклопедия, 1966,  
с. 841-846.  
2
Коркина  Е.И.Наклонения  глагола  в  якутском  языке.Москва,«Наука», 1970, 
с. 33-137.      
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi 
********************************************************** 
 
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
28
 
 
 
 
3.
 
davamlı keçmiş  və ya daimi(sabit) keçmiş – -a, -e, -y 
taqan + edi;  
4.
 
uzaq keçmiş (plyuskvamperfekt) –qan + edi;   
5.
 
gələcək- keçmiş  – -ayak +edi
1
. 
Göründüyü kimi, “edi” hissəciyinin köməyi ilə dü-
zələn mürəkkəb formalar sadə formanın tərkibinə qatı-
laraq verilir. Noqay dilində indiki zamanın 3 –indiki-gə-
ləcək zaman, davamlı gələcək zaman, hal-hazırki indiki 
zaman; gələcək zamanın isə 2 – qeyri-müəyyən gələcək 
və müəyyən gələcək zaman formalarından bəhs olunur.  
Beləliklə, noqay dilinin qrammatikasına həsr olun-
muş həmin kitabda felin zamanlarının 12 forması
2
 haq-
qında məlumat verilir.  
1970-ci ildə nəşr olunmuş “Türkmən dilinin qram-
matikası”nda felin mürəkkəb formaları keçmiş zamanın 
sadə formaları ilə birlikdə təqdim edilir.Burada felin za-
manları indiki, keçmiş və gələcək zaman olmaqla aşağı-
dakı zaman formalarına bölünür: 
qəti keçmiş(-dı
4
),  
müəyyən imperfekt (-yardı
2
),  
qeyri-müəyyən imperfekt (-ardı
2
),  
məqsədli keçmiş (-жакды
2
),  
                                                 
1
Грамматика  ногайского  языка.Фонетика  и  морфология.Ч.I.Черкесск.  Кара-
чаево-черкессое отделение ставропольского книжного издательства. 1973, с. 
232-242.  
Грамматика  ногайского  языка.Фонетика  и  морфология.Ч.I.Черкесск.  Кара-
чаево-черкессое отделение ставропольского книжного издательства. 1973, s 
222-242.  

---