Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
99
karaim: koladı koladırlar
altay: baradırı baradırı
noqay: aladı aladılar
özbək: boşlaydi boşlaydilar
qumuq: alä alałär
başqırd: kala kalalar
tuva: aladır aladırlar
qırğız: Özün körsötküsü kelqen jıqıluusuna şaşıp,
akırı bir günü oŋkosunan sayılat(Suleyman padişanın
nuskaları); qaraqalpaq:Tülkiniŋ қattı uzası kelip duzakşı
qarrınıŋ üine keledi (Н.А.Баскаков, Каракалпакский
язык); kazan-tatar:Jirdə Əxmət jırlıy, küktə böterelə-
böterelə turqaylar sayrıy (Q.Bəşirov) və s.
Qeyd etməliyik ki, tuva dilndə -a-dır, -e-dir, -y-dir
formasından başqa geniş yayılmış digər indiki zaman
formasından da istifadə olunur
1
.
Oğuz qrupu türk dillərində isə - a,-e(-ə),-y şəkilçisi
felin arzu şəklinin ifadə vasitəsidir.Maraqlıdır ki, müa-
sir Azərbaycan dilində də -a,-ə şəkilçisi arzu şəklini ifa-
də edir. M.Rəhimov bu şəkilçiyə, əsasən XIV-XVI əsr
abidələrində, həm də gələcək zaman şəkilçisi kimi rast
gəlindiyini qeyd edir
2
.
1
Bax: Джураева Дж. (Мухиддинова) Категория будущего времени глагола в
современном узбекском языке. АКД. Ташкент, 1961
2
Рагимов М. Формы выражения настоящих и будущих времен в письмен-
ных памятниках азербайджанского языка XIV–XVIII веков. АКД. Москва,
1957, с.10.
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
100
Maraq doğuran məsələlərdən biri də -a, -e şəkilçi-
sinin türkmən dilinin bəzi dialektlərində(Esqi,Çovdur,
Nerezim və s.) indiki zaman yerində işlənə bilməsidir
1
.
E.A.Qrunina yazır:“Türk dilinin ilk yazılı abidələ-
rində qeyd olunan -a şəkilçili təsriflənən forma təxmi-
nən XVII əsrə qədər əsas elementlərdən biri olmuş,lakin
zaman formaları sistemində indiki və gələcək zaman
formaları dairəsində xeyli dəyişikliklərə uğrayaraq təd-
ricən bu rolu itirmişdir”
2
.
Bu münasibətlə Ə.Rəcəbli yazır:“Qədim türk yazılı
abidələrinin dilində felin indiki-gələcək zamanı fel əsas-
larına samitlə bitən fellərdə -a,-ə, saitlə bitən fellərdə -y
şəkilçisini artırmaqla əmələ gəlir. Indiki-gələcək za-
manda zaman şəkilçisindən sonra şəxs əvəzlikləri ilə
eyni fonetik tərkibə malik şəxs şəkilçiləri artırılır; məs.:
..iliŋiz üçün kazğanu öz kuy yıta siz(Y28) “eliniz üçün
qazanaraq öz eviniz üçün ağlayırsınız”. İniliŋ böri uça
(Y28).“Kiçik qardaşım qurd uçar”.Bars aldırılmay(Y28)
“Bars ayrılmaz”. Felin bu zamanı təkcə Yenisey abidə-
lərində, həm də çox az işlənir”
3
.
Müasir özbək dilində haqqında danışdığımız zaman
formasını əmələ gətirmək üçün yalnız -a və -y(söz sa-
mitlə bitdikdə -a, saitlə bitdikdə isə -y) şəkilçisindən is-
1
Поцелуевский А.П.Диалекты туркменского языка.Ашхабад, Туркменгосиз-
дат, 1936, с. 50.
2
Грунина Э.А.Форма времени на -а/-е по памятникам турецкого языка.с.28-
36: Тюркологический сборник.Москва,«Наука»,Главная редакция восточной
литературы, 1966, с. 28.
3
Rəcəbli Ə.Qədim türk yazısı abidələrinin dili.I h.Bakı, 2006,
s.562-563.
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
101
tifadə olunur.Məs.: bolamın, beredi, salınadı(qazax); ke-
taman, baradı, karayman, beresiz(noqay); bilaman, iş-
layman (özbək).
Müasir türk dillərindən tatar dilində, bəzən də özbək
folklorunda indiki-gələcək zamanın I şəxsin təkinin in-
karı -mam formasında işlədilir. Bunu aşağıdakı nümu-
nələr bir daha təsdiq edir: işlamam, ketmam, bilmam və
s.
Bir cəhəti qeyd etmək istərdik ki, indiki-gələcək za-
manın I şəxsin təkinin inkarının bu cür ifadəsi müasir
türk dilində -ar, -ər, -ır, -ir, -ur, -ür,-r şəkilçiləri ilə
formalaşan geniş zamanın inkarının təsrifi ilə eynilik
təşkil edir.
Məlum olduğu üzrə, karaim dilində də indiki zaman
forması -a, -e, -y şəkilçisi vasitəsilə düzəlir: alamın, ala-
sın və s. Bəzən karaimlərin canlı danışıq dilində birinci
və ikinci şəxslərdə şəxs sonluğu ixtisar olunur; məs.:
alam, alas, alat və s.
Türk dillərində elə indiki zaman formaları mövcud-
dur ki, onların yayılma arealı məhduddur, məs.:özbək
dilinin Daşkənd dialektində -vot forması ilə formalaşan
xüsusi indiki zaman forması vardır.A.Q.Qulamov bu
formanı konkret indiki zaman forması adlandırır
1
. Məs.:
1
Гулямов Я.Г.Грамматика ташкентского говора.Ташкент,1968,Ч.I,
Морфология, Изд. «ФАН» Узбекской ССР, с. 116.
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
102
kūrvotmən, kūrvotsen, kūrvott, kūrvotmız, kūrvotsız,
kūrvott
1
.
§4.Türk dillərində digər indiki zaman formaları
Türk dillərində indiki zaman formaları yalnız haq-
qında danışdığımız morfoloji vasitələrlə məhdudlaşmır.
Əksər türk dillərində -ıb feli bağlama şəkilçili indiki za-
man forması da mövcuddur
2
. Bu zaman forması əsas
felə -ıb feli bağlama şəkilçisi və otur, tur, yatır, çör kö-
məkçi fellərinin artırılması ilə əmələ gəlir. Həmin za-
man forması hal-hazırda baş verən hərəkəti ifadə edir.
Köməkçi fellər öz leksik mənalarını itirir və qrammatik
vasitə kimi çıxış edir. Bu zaman forması türkmən, qa-
zax, tofalar, tuva dillərində konkret indiki zaman
3
, no-
qay dilində hal-hazırki indiki zaman
4
, xakas dilində isə
1
Насыров Ш.Формы настоящего времени в узбекских говорах кар-
луко-чигиле-уйгурского наречия.//Вопросы диалектологии тюркских
языков. Уфа, 1985, БФАН СССР, с.76-79.
2
Türk Vahit. Türkçede Şimdiki Zaman Kavramı, Çekimlei ve Ekleri.
//Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1996, Ankara, 1999, 291-340 s.;
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri. Fiil. Basit çekim. Ankara, TDK
Yayınları, 2006, 802 s.; Volkan Coşkun. Türk Lehçelerinde Zaman
Kavramı Taşıyan -ºp Zarf-Fiil Eki. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi,
Bahar-1999, S: 7, s. 173-192.
3
Грамматика туркменского языка.Ашхабад,1970,с.275;Современный казах-
ский язык.Фонетика и морфология.Алма-ата,Изд.АН Казахской ССР, 1962,
с.337; Рассадин В.И.Морфология тофаларского языка в сравнительном ос-
вещении. М., «Наука»,1978,с.204; Исхаков Ф.Г.,Пальмбах А.Граммaтика ту-
винского языка.Фонетика и морфология.М.,ИВЛ, 1961, с. 381.
4
Грамматика ногайского языка.Фонетика и морфология.Ч.I.Черкесск.1973,
с.225
Dostları ilə paylaş: |