Microsoft Word ihyo ilm ziyouz com doc

Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
135
yarqirashidan qo‘rqib ketishgan edi. Garchi bu hol aql botin bo‘lganidek, nafslarida 
yashirin bo‘lsa-da. 
 
Aqlning sharafi zaruratan idrok etiladi. Quyida uning zikrida vorid bo‘lgan xabar va 
oyatlarni keltirish niyatimiz bor. 
 
191. Ibn Hibbon Ibn Umar va Abu Mansurlardan, Daylamiy Abu Rofe’dan zaif  sanad ila rivoyat qilgan. 
 
Alloh uni o‘z kalomida «nur» deb nomladi: 
 
«Alloh osmonlar va yerning nuridir. U zot nurining misoli xuddi bir tokcha» 
(Nur surasi, 35-oyat).  
Foydali ilmni ruh, vahiy va hayot deb nomladi:  
 
«(Ey Muhammad), shunday qilib (xuddi avvalgi payg‘ambarlarga vahiy 
qilganimizdek) Biz o‘z amrimiz bilan sizga Ruhni – Qur’onni vahiy qildik» 
(Sho‘ro surasi, 52-oyat).  
Alloh subhonahu va taolo yana aytadi:  
 
«Avval o‘lik (kofir) bo‘lgan, so‘ngra Biz uni tiriltirib, unga odamlar orasida o‘zi 
bilan birga olib yuradigan nurni (iymonni) berib qo‘yganimiz bir kishi» (An’om 
surasi, 122-oyat).  
 
U zot nur va zulmatni zikr qilib, ulardan ilm va jahlni iroda etgan:  
«Ularni qorong‘u zulmatlardan yorug‘lik – nurga chiqaradi» (Baqara surasi, 257-
oyat). 
 
Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Ey odamlar, Rabbingiz haqida fikr 
etingiz, bir-biringizga aqlni ishlatishni tavsiya qilingiz, shunda nimaga buyurilganingizni, 
nimadan qaytarilganingizni bilib olasizlar. Bilingizki, u (aql) Rabbingizning huzurida sizga 
yordam beradi. Bilingizki, oqil garchi xunuk ko‘rinishli, past darajali va nochor hay’atli 
bo‘lsa-da, Allohga itoat qilgan kishidir. Johil esa, chiroyli ko‘rinishli, katta obro‘li, yuqori 
darajali va yaxshi hay’atli hamda so‘zamol, notiq bo‘lsa-da, Alloh taologa osiy bo‘lgan 
kishidir. Maymun va to‘ng‘izlar Allohning huzurida Unga osiy bo‘lgan kishidan aqlliroqdir. 
Ahli dunyoning ta’zimiga aldanmang. Ehtiyot bo‘lingizki, ular ziyon 
ko‘ruvchilardandir».
192
 
 
Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) yana aytadilar: «Alloh xalq qilgan birinchi narsa 
aqldir. Alloh unga, kel, dedi. Keldi. So‘ng, ket, dedi. Ketdi. Keyin Alloh azza va jalla: 
«Izzatim va jalolimga qasamki, O‘zim uchun sendan hurmatliroq xalq yaratmadim. Sen 
sababli olaman, sen sababli beraman. Sen tufayli mukofotlayman, sen tufayli 
jazolayman»,
193
 dedi». 
 
Sen: «Aql agar araz bo‘lsa, u qanday qilib jismlardan oldin yaratildi? Agar javhar bo‘lsa, 
o‘zi alohida turadigan, boshqaga qo‘shilmaydigan qanday javhar bo‘ladi?» desang, 
bilgilki, bu mukoshafa ilmidandir. Uni muomala ilmida zikr etish loyiq emas. Hozirgi 
niyatimiz esa, muomala ilmining zikridir. 
 
 Anasdan (r.a.) rivoyat etilishicha, Nabiyning (sollallohu alayhi vasallam) huzurlarida 

---

Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
136
qavm bir odamni maqtab, mubolag‘a etishgacha borishdi. Shunda Rasululloh (sollallohu 
alayhi vasallam): «Bu odamning aqli qanday?» deb so‘radilar. Ular: «Biz sizga uning 
ibodatdagi ijtihodidan, alvon yaxshiliklaridan xabar bersagu, bizdan uning aqli haqida 
so‘raysizmi?» deyishdi. Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) aytdilar: «Albatta, 
ahmoq jaholati uchun fojirning fujuridan ko‘proq musibatlanadi. Albatta, ertaga bandalar 
Rabbilari tomonidan aqllari miqdoricha ko‘tariladilar».
194
 
 
192. Dovud ibn Mijbar Abu Hurayradan rivoyat qilgan zaif. 
193. Tabaroniy Abu Umomadan va Abu Umoma Oishadan zaif isnod ila rivoyat qilgan. 
194. Ibn Mijbar «Aql» kitobida mukammal holda, Termiziy «Navodir» kitobida qisqa holda rivoyat qilgan. 
 
 
Umar (r.a.) rivoyat qilishlaricha, Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) shunday 
deganlar: «Kishi aqlining fazilatichalik narsani qo‘lga kiritolmaydi: u sohibini hidoyatga 
yetaklaydi, halokatdan qaytaradi. Bandaning to aqli yetilmagunicha, iymoni mukammal, 
dini to‘g‘ri bo‘lmaydi».
195
 
 
Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) yana aytadilar: «Kishi chiroyli xulqi bilan 
ro‘zador va namozxon darajasiga yetishadi. Kishining aqli to‘lmagunicha, chiroyli xulqi 
ham kamolga yetmaydi. Mana shunda uning iymoni mukammal bo‘ladi, Rabbiga itoat 
etadi va dushmani iblisga osiylik qiladi».
196
 
 
Abu Said Xudriy rivoyat etadilar: «Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): «Har bir 
narsaning ustuni bo‘ladi. Mo‘minning ustuni aqldir. Uning ibodati aqlining miqdoricha 
bo‘ladi. Fojirlarning do‘zaxda aytadigan mana bu so‘zini eshitganmisiz? Ular:  
 
«Agar bizlar tinglab, aql yurgizuvchi bo‘lganimizda, do‘zax egalari qatorida 
bo‘lmas edik» (Mulk surasi, 10-oyat), derlar»,
197
 dedilar». 
 
195. Ibn Mijbar «Aql» kitobida rivoyat qilgan.  Ibn Hajar  zaif degan. 
196. Ibn Mijbar va Termiziylar rivoyati. Lekin Termiziy «Kishining aqli» so‘zidan keyin rivoyat qilmagan. Bu hadisni Abu Dovud, Ibn 
Hibbon, Hokimlar ham sahih sanad ila rivoyat qilishgan. 
197. Ibn Mijbar rivoyati. Bu kishidan Horis rivoyat qilgan. Ibn Hajar Asqaloniy zikr qilishlaricha: Dovud ibn Mijbar rivoyat qilgan va 
undan Horis Abi Usoma musnadida keltirgan ko‘lga tegishli hadislarning hammasi mavzu’dir. 
 
 
Umardan (r.a.) rivoyat etilishicha, u kishi Tamim Doriydan: «Sizlarda ulug‘lik nima?» 
deb so‘radilar. Tamim: «Aql», deb javob berdilar. Umar (r.a.) shunda dedilar: «To‘g‘ri 
aytding, Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) sendan so‘raganim kabi mendan ham 
so‘ragan edilar. Men ham sendek javob qilgan edim. Keyin u zot: «Men Jabroildan: 
«Ulug‘lik nima?», deb so‘rasam, «Aql»,
198
 deya javob qildi», degan edilar». 
 
Baro ibn Ozibning aytishlaricha, bir kuni Rasulullohga savollar ko‘payib ketdi. Shunda u 
zot: «Ey odamlar, har narsaning siri bo‘ladi, kishining siri esa, aqlidir. Dalolat va hujjatni 
bilishda yaxshilaringiz aql jihatidan afzallaringizdir»,
199
 dedilar. 
 
Abu Hurayra (r.a.) aytadilar: «Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) Uhud g‘azotidan 
qaytganlarida, odamlarning, falonchi falonchiga nisbatan shijoatliroq, pistonchi 
sinalmagan, pistonchi chidamliroq ekan, deganga o‘xshash so‘zlarni aytishayotganini 
eshitdilar. Shunda Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): «Bunday emas, bu to‘g‘rida 
sizlar bilmaysizlar», dedilar. Ular: «Qanday qilib, yo Rasululloh?» deya so‘rashdi. 
Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam): «Ular Alloh taqsim etgan aql miqdoricha jang 

---