Microsoft Word ihyo ilm ziyouz com doc

Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
129
boshida ham bo‘lmagan. Bu narsa hijratdan 120 yil keyin, ya’ni hamma sahobalar, 
shuningdek, Said ibn Musayyab, Hasan Basriy kabi buyuk tobe’inlar ham vafot 
etishganidan keyin yuzaga kelgan. Avvalgilar hadis yozishni va kitob tasnif etishni xush 
ko‘rishmagan. Sababi kishilar u kitoblar bilan mashg‘ul bo‘lib qolishsa, Qur’onni 
yodlashdan, uni tadabbur va zikr etishdan to‘xtab qolishdan xavf qilishgan. Ular, biz 
qanday yodlagan bo‘lsak, sizlar ham shunday yodlanglar, deyishardi. Shuning uchun 
Abu Bakr va yana bir qancha sahobalar Qur’onni sahifalarga bitib, mushaf holatiga 
keltirishini karih ko‘rishgan. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) qilmagan ishni biz 
qandoq qilamiz, deyishgan edi. Chunki ular odamlarning mushafga suyanib qolishidan 
qo‘rqishardi. Qur’onni shundog‘icha qoldiramiz, odamlar bir-biriga talqin qilib o‘qib 
berishadi, bu ish ularning asosiy mashg‘ulotlari bo‘ladi, deb aytishar edi. Qachonki Umar 
ibn Xattob va boshqa sahobalar kishilar dangasaligi tufayli, uning zoe’ bo‘lishini 
aytishganda, xavfsirab, Qur’onni kitob holida yozishga ishora qilishdi. Uni yozishga 
ikkinchi sabab o‘rtada nizo kelib chiqishidan ehtiyot bo‘lish uchun edi. Chunki 
mutashobih oyatlarning qiroati yoki kalimalarda ixtilof chiqib qolsa, Qur’onga murojaat 
qilish uchun uning asli bo‘lishi kerak edi. Bu xayrli ishga Abu Bakrning (r.a.) ham qalblari 
moyil bo‘ldi va Qur’on bitta mushaf shaklida jamlandi. 
 
Molik ibn Anas «Muvatto’» kitoblarini tasnif etganlarida, Ahmad ibn Hanbal u kishini 
inkor qilib: «Sahobalar qilishmagan ishni boshlab berdi», deganlar. Aytilishicha, Islomda 
birinchi tasnif etilgan kitob Ibn Jo‘rayjning «Al-osor» nomli kitoblari va Mujohid, Ato va 
Ibn Abbosning Makkadagi sohiblari tomonidan bitilgan tafsir so‘zlardir. So‘ngra yamanlik 
Ma’mar ibn Roshid San’oniyning kitoblari bo‘lib, bu zot unda ma’sur bo‘lgan nabaviy 
sunnatlarni jamlaganlar. Keyin Madinada Molik ibn Anasning «Muvatto’» kitoblari, so‘ng 
Sufyon Savriyning «Jome’»lari tasnif etildi. So‘ngra to‘rtinchi asrda kalom ilmida ko‘p 
kitoblar bitildi. Bahsmunozara ko‘paydi. Kishilar qissaxonlik va va’zxonlikka moyil 
bo‘lishdi. Ana shu paytdan yaqiyn ilmi darz keta boshladi. Keyin qalb ilmi, nafs sifatlari 
va shayton hiylalarini taftish qilish odamlarga g‘aroyib tuyulib qoldi. Bu yo‘lda juda oz 
kishilar qolishdi. Talashib-tortishuvchilar, so‘zini qofiyalar bilan ziynatlagan kishilar olim 
deb ataldi. Chunki avom faqat ularning so‘zlarini eshitardi, haqiqiy ilm ularga ayon emas 
edi, sahobalarning siyratlarini bilishmasdi, shuning uchun boshqalarga o‘rgatadigan 
darajada emasdi. Shu tariqa «ulamo» degan nom avvalgilardan keyingilarga meros 
bo‘lib qolishda davom etdi. Oxirat ilmi esa, noaniq qolaverdi. Ilm bilan kalom orasidagi 
farq g‘oyib bo‘ldi. Faqat xos kishilargina bundan xabardor edilar. Agar, falonchi 
bilimliroqmi yoki pistonchimi, deyilsa, falonchi ilm jihatidan, pistonchi kalom jihatidan 
bilimli, deb javob qilishar edi. Xos kishilargina ilm ahli bilan kalom ahlini farqlashardi. 
Keyingi asrlarda din mana shu tarzda zaiflashdi. (Endi bu zamonamizdagi dinning 
holatiga gumoningiz qanday?) Ish shu darajaga yetib bordiki, bu boradagi haqiqatni 
aytgan kishi jinniga chiqarildi. Yaxshisi kishi o‘zi bilan mashg‘ul bo‘lib, sukut qilish edi.  
 
(Oxirat ulamolarining) yana bir alomati ishlarning yangisidan saqlanishdir, garchi unga 
jumhur ittifoq qilgan bo‘lsa ham. Sahobalardan keyin o‘ylab topilgan narsaga xalqning 
berilishi uni aldab qo‘ymasligi kerak. Balki sahobalarning ahvollarini, siyrat va amallarini 
taftish qilishi, g‘amlari ko‘proq nimada bo‘lganini o‘rganishi lozim. Ya’ni, dars berish, 
kitob yozish, munozara, qozilik, rahbarlik, vaqflarga egalik qilish, vasiyat, yetimlar 
molini yeyish, sultonlarga aralashish, aysh-ishratga berilish ularda bo‘lganmi yoki xavf, 
xafalik, tafakkur, tirishish, zohiriy va botiniy narsalarni kuzatish, gunohlarning kattasiyu 
kichigidan saqlanish, maxfiy bo‘lgan nafs shahvatlari va shayton hiylalarini idrok etishga 
urinish kabi botiniy ilmlarni o‘rganishganmi?  

---

Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
130
 
Haqiqatni bilgilki, albatta, zamon ahlining biluvchirog‘i va haqqa yaqinrog‘i sahobalarga 
yaqin bo‘lgani va salaflar yo‘lini tutganidir. Din ana shulardan olinadi. Shuning uchun Ali 
(r.a.): «Bizlarning yaxshilarimiz mana shu dinga tobe’ bo‘lganlarimizdir», deganlar. Agar 
unga falon kishiga xilof qilding, deb aytilsa, Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) ahli 
zamonlariga muvofiq ish qilish to‘g‘risidagi o‘z zamondoshlariga muxolafati uchun 
qayg‘urish lozim bo‘lmaydi. Unda Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam)  zamonlariga 
muvofiq kelingan bo‘ladi. Chunki kishilar tabiatlari moyil bo‘lgan narsaga qaraydilar. 
Ko‘pincha, nafslari buni e’tirof etishga ijozat bermaydi. Ana shuning o‘zi jannatdan 
mahrum bo‘lishga sabab bo‘ladi. Ular esa, jannatga shu yo‘ldan boshqa yo‘l yo‘q, deb 
da’vo qilishadi. Shuning uchun Hasan Basriy aytganlar: «Islomda ikki toifa kishi yangilik 
(bid’at) yaratdi: 1. Yomon fikr egasi. Uning gumonicha, albatta jannat ko‘ruvchi kishiga 
uni rayidekdir. 2. Dunyoga ibodat qiluvchi tog‘iy (haddidan oshuvchi). U dunyo uchun 
g‘azab qilib, dunyo uchun rozi bo‘lib, uning talabida yuradi. Ularni o‘tga uloqtirish 
lozim».  
 
Kishilar yo oxiratga, yoki havoyi nafsiga chaqiruvchi bo‘ladi. Alloh asraganlari esa, solih 
salaflarga mushtoq bo‘lib, ularning fe’l-atvorlarini o‘rganib, izlaridan ergashganlardir. 
O‘sha zotlar ulug‘ ajrlarga sazovor bo‘lgaylar. Ana shu zotlardek bo‘linglar. 
 
Ibn Mas’uddan rivoyat qilingan mavquf xabarda keltirilishicha, u zot aytadilar: «Albatta, 
u (to‘g‘ri yo‘l) ikkitadir: kalom va hidoyat. Kalomlarning yaxshisi Allohning kalomidir. 
Hidoyatlarning yaxshisi Rasulullohning (s.a.v.) hidoyatlaridir. Ishlarning yangisidan 
ehtiyot   bo‘linglar. Albatta ishlarning yomoni yangi paydo bo‘lganidir, yangi paydo 
bo‘lgan narsa bid’atdir. Har bir bid’at zalolatdir. Orzu-havasni uzun qilishdan 
saqlaninglar, unda qalblaringiz qattiq bo‘lib qoladi. Ogoh bo‘linglarki, har bir keluvchi 
narsa yaqindir. Ogoh bo‘linglarki, uzoq bo‘lgan narsa keluvchi emasdir».
184
 
 
184. Ibn Moja rivoyati. Hadis mana shu lafz bilan zaifdir. 
 
Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) xutbalarida aytganlarki: «Boshqalar aybini qo‘yib, 
o‘zining aybi bilan shug‘ullanuvchi kishiga, halol kasb qilgan molidan infoq qiluvchiga, 
fiqh va hikmat ahllariga aralashuvchiga, osiy va xatokor kishilardan yiroq bo‘luvchiga 
qandayam yaxshi. Nafsini past ko‘rib, xilqatini chiroyli qilib, o‘zini isloh etib, insonlarga 
yomonlik qilishdan tiyilib, sunnatda kengayib, bid’atga qadam bosmagan kishiga ham 
qanday yaxshi».
185
 
 
Ibn Mas’ud aytadilar: «Umrning oxirida chiroyli hidoyatda bo‘lish ko‘p amal qilishdan 
yaxshidir. Sizlar shundoq bir zamondasizlarki, bunda sizlarning yaxshilaringiz amal 
qilishga shoshilganingizdir. Sizlardan keyin shundoq zamon keladiki, shubhalar ko‘p 
bo‘lganidan sabot bilan to‘xtab turish yaxshi ish sanaladi».  
 
Haqiqatda u zot rost aytganlar. Kimki bu zamonamizda bosiqlik qilmay, odamlarga 
ergashib, sho‘ng‘igan narsalariga sho‘ng‘isa, ular bilan birga halok bo‘lur. 
 
Huzayfa (r.a.) bundan-da ajablanarlisini aytganlar: «Oldingi zamonda inkor qilinganingiz 
bugungi yaxshilaringizdir. Bugun inkor qilinganlaringiz ertangi kunning yaxshilaridir. 
Modomiki, haq bo‘lib, olimlaringizni past sanamas ekansizlar, yaxshilikda bardavom 
bo‘lasizlar». 

---