Microsoft Word ihyo ilm ziyouz com doc
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy www.ziyouz.com kutubxonasi 137 qilishdi. Ularning nusrat va niyatlari aqllari qadar bo‘ldi. Musibat yetganlarga turli manzillarda yetdi. Qiyomat kuni ular manzillarni niyatlari va aqllari qadaricha bo‘lishib oladi», 200 deb javob qildilar». Baro ibn Ozib rivoyat etishlaricha, Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) aytganlar: «Maloikalar Alloh subhonahu va taologa toatda aql bilan jiddu jahd qilishdi. Bani Odamning mo‘minlari aqllari miqdoricha jiddujahd qilishdi. Alloh azza va jallaning toatida ularning amali ko‘proqlari aqllari to‘liqroqlaridir». 201 198. Ibn Mijbar rivoyati. Bu kishidan Horis rivoyat qilgan. 199. Ibn Mijbar rivoyati. Bu kishidan Horis rivoyati qilgan. 200. Ibn Mijbar rivoyati. 201. Ibn Mijbar rivoyati. Bu kishidan Horis rivoyati qilgan. Oisha (r.a.) rivoyat qiladilar: «Men: «Yo Rasululloh, odamlar dunyoda nima bilan afzal bo‘ladilar?» deb so‘radim. Ul zot: «Aql bilan», deb javob qildilar. «Oxiratdachi?» dedim. «Aql bilan», dedilar. «Unda amallariga qarab mukofotlanmaydilarmi?» deb so‘radim keyin. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) javob qildilar: «Ey Oisha, ular Alloh azza va jalla bergan aql miqdoricha amal qilmaydilarmi? Amallari berilgan aql miqdoricha bo‘ladi. Qilgan amallari miqdoricha mukofotlanadi», 202 deb javob qildilar». Ibn Abbos (r.a.) rivoyat qilishlaricha, Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) aytganlar: «Har bir bandaning asbob-uskunasi bo‘ladi, mo‘minning asbobi aqlidir. Har bir narsaning siri bo‘ladi, kishining siri aqlidir. Har bir narsaning ustuni bo‘ladi, dinning ustuni aqldir. Har bir qavmning g‘oyasi bo‘ladi, bandaning g‘oyasi aqldir. Har bir qavmning da’vatchisi bo‘ladi, obidlarning da’vatchisi aqldir. Har bir tojirning moli bo‘ladi, mujtahidlarning moli aqldir. Har bir ahli baytning qadriyati bo‘ladi, siddiqlar oilasining qadriyati aqldir. Har bir kishining u bilan eslanadigan zurriyoti bo‘ladi, siddiqlarning zurriyoti aqldir. Har bir musofirning chodiri bo‘ladi, mo‘minlarning chodiri aqldir». 203 Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Albatta, mo‘minlarning Alloh azza va jallaga mahbubrog‘i Alloh azza va jalla toatida qoyim bo‘lgani va Uning bandalariga nasihat qilgani, aqli komil bo‘lgani, o‘ziga nasihat etib o‘nglangani va hayot chog‘larida unga amal qilib najot va muvaffaqiyat topganidir». 204 Yana Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Sizlarning aqli komilingiz Alloh taologa xavfi qattiqrog‘ingiz, uning buyruq va qaytariqlariga tafakkuri go‘zalrog‘ingizdir. Garchi bunda ixtiyoriy amalingiz kam bo‘lsa ham». 205 202. Ibn Mijbar va Termiziylar rivoyati. 203. Ibn Mijbar rivoyati. Bu kishidan Horis rivoyat qilgan. 204. Ibn Mijbar rivoyati. Abu Mansur Daylamiy ham boshqa zaif isnod ila rivoyat qilgan. 205. Ibn Mijbar Abu Qatodadan rivoyat qilgan. Aqlning haqiqati va qismlari bayonida Bilgilki, odamlar aqlning haddi va haqiqatida farqlanadilar. Ko‘pchilik umuman bu nomning (ya’ni, aqlning) turli ma’nolarda ishlatilishidan bexabar. Shu narsa, ularning Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy www.ziyouz.com kutubxonasi 138 ixtiloflariga sabab bo‘lgandir. Bu xususda haqiqat shuki, ko‘z bir necha ma’noga ishlatilgani kabi, aql ham to‘rt ma’noga mushtarak ishlatiladigan lafzdir. Bir ma’noni boshqasining doirasiga kiritish mumkin emas. Balki har biri alohida qism. Demak, birinchisi, u insonni hayvonlardan ajratib turadigan sifatdir. U bilan inson nazariy ilmlarni qabul qilishga, yashirin, fikriy sanoatlarni tadbir etishga tayyor bo‘ladi. Horis ibn Asad Muhosibiy iroda etgan ma’no shudir. U zot aqlning chegarasi haqida deydilar: «U nazariy ilmlarni idrok etishga tayyorlaydigan g‘arizadir. Va u qalbga kirgan nurdirki, u bilan ashyolarni idrok etishga hozirlik ko‘riladi». Bu narsani inkor etgan va aqlni zaruriy ilmlarni bilish bilangina cheklagan kishi insof qilmabdi. Chunki ilmsizlarni yoki uxlab yotgan odamni, garchi ilmlari bo‘lmasa ham, ana shu g‘ariza e’tibori bilan oqil deyiladi». Hayot jismni ixtiyoriy harakatlar va hissiy idroklar uchun tayyorlaydigan g‘ariza bo‘lgani kabi, aql ham ayrim maxluqotlarni nazariy ilmlarga tayyorlaydigan g‘arizadir. Agar inson bilan eshakni g‘ariza va hissiy idroklarida tenglash joiz bo‘lganida va, ularning o‘rtasida hech qanday farq yo‘q, illo Alloh taolo odat ijrosi hukmiga binoan insonda ilmlarni xalq qildi, eshak va boshqa hayvonlarda ularni yaratmadi, deyiladigan bo‘lsa, hayotiylik borasida eshak bilan jamodot-jonsiz narsalarni ham tenglasa bo‘lardi va, bularning o‘rtasida hech qanday farq yo‘q, illo Alloh azza va jalla odat ijrosi hukmiga binoan eshakda maxsus harakatlar yaratgan, deyilaveradi. Chunki eshak jonsiz narsa hisoblansa, undagi hamma harakatni Alloh subhonahu va taolo ma’lum tartibda yaratishga qodirdir, deb aytish vojib bo‘lar edi. Aytish kerakki, eshakning jamodotdan farqi hayot deb nomlanmish xos g‘ariza bilandir, shuning kabi inson ham nazariy ilmlarni idrok etishda hayvondan aql deya atalmish maxsus g‘ariza bilan farqlanadi. Aql surat va ranglarni aks ettirishda boshqa jismlardan farqli bo‘lgan yaltiroq oynaga o‘xshaydi. Shuningdek, ko‘rishga yaratilgan sifat va hay’atida ko‘z peshonadan farqlanadi. Demak, insondagi ilmlarga bo‘lgan aql g‘arizasi nisbati ko‘zning ko‘rishga bo‘lgan nisbati kabidir. Qur’on va shariatning aql g‘arizasini ilmlar inkishofiga yetaklashdagi o‘rni quyosh nurining ko‘zga zarurati kabidir. Bu g‘arizani ana shunday tushunishimiz lozim bo‘ladi. (Ya’ni, ko‘z tevarak-atrofni ko‘rish uchun quyosh nuriga qanchalik muhtoj bo‘lsa, aql ham ilm hosil qilishda Qur’on va shariatga shunchalik muhtojdir. – Tarj.) Aqlning ikkinchi ma’nosi tamizli (ajrata oladigan) go‘dak misolidagi ilmlardir, u bilan joiz narsalar joiz, mahol narsalar mahol bilinadi. Bunga misol ikki birdan ko‘p ekanini, kishi bir vaqtning o‘zida ikkita yerda bo‘lolmasligini bilishdir. Ba’zi mutakallimlar aql doirasi haqida gapirganda, shuni nazarda tutishgan. Aql zaruriy ilmlarning bir qismidir. Joiz narsalarni joiz, mahol narsalarni mahol bilish kabi. Va u yana aslida durust, chunki bu ilmlar mavjuddir. Zohir ham aql deb nomlanadi. Ammo bu g‘arizani inkor etish, faqatgina ana shu ilmlar mavjud deyish fosidlikdir. Uchinchisi holatlar jarayoniga qarab hosil bo‘lgan tajribalardan istifoda etilgan ilmdir. Kimki tajribalar bilan toblansa, fikr-qarashlar bilan tarbiyalansa, u odatda oqil deyiladi. Kim bu sifat bilan sifatlanmasa, befahm, kaltabin va johildir. Bu hol ham ilmlardan Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|