Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
49 TÜRKOLOJİ DİLÇİLİKDƏ FEİLLƏRİN LEKSİK-SEMANTİK BAXIMDAN QRUPLAŞDIRILMASINA DAİR
Türkologiyada, o cümlədən Azərbaycan dilçiliyində feil ən çox araşdırılmış nitq hissələrindəndir. Ən zəngin nitq hissəsi sayılan feil bəhsinin müxtəlif aspektlərinə həsr olunmuş araşdırmalar ya bir dilin, ya qohum olan dillərin, ya da müxtəlif sistemli dillərin materialları əsasında aparılmışdır. Lakin bu heç də feilin bir nitq hissəsi kimi mövcud xüsusiyyətlərinin hərtərəfli tədqiqi demək deyil. Feil semantik-struktur zənginliyi ilə digər nitq hissələrindən fərqləndiyindən, feillə bağlı öyrənilməmiş problemlər çoxdur. Belə araşdırılması vacib olan mövzulardan biri də feilin leksik-semantik məna qrupları məsələsidir. Feillərin leksik-semantik baxımdan qruplaş-dırılması müasir dilçilikdə ən aktual məsələlər sırasındadır. Türkologiyada feillərin leksik-semantik təsnifatı məsələlərinə XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq rast gəlinir. Bu dövrdən başlayaraq feillərin tematik baxımdan da qruplaşdırılmasına xüsusi diqqət yetirilməyə başlanır. İlk dövrlərdə işin bu istiqamətdə aparılması ümumtürkoloji baxımdan həyata keçirilirdi. Həmin illərdən başlayaraq türkoloq-alimlərdən N.K.Dmitriyev, E.R.Tenişev, A.A.Yuldaşev, N.Z.Hacıyeva, V.F.Veşilova, K.M.Musayev və digər tədqiqatçıların əsərlərində müxtəlif türk dillərinin materialları əsasında feillərin bu və ya digər xüsusiyyətləri ön plana çəkilərək müxtəlif sayda leksik-semantik qruplara bölünür, hər bir tədqiqatçı öz mövqeyini rəhbər tutaraq verdiyi təsnifatda müəyyən yarımqruplar da qeyd edirdi. Onu qeyd etmək lazımdır ki, ayrı-ayrı türk dillərinə, xüsusilə, oğuz qrupu türk dillərinə aid materiallar əsasında feillərin leksik- semantik bölgüsü Azərbaycan dilində də özünü göstərir ki, bu da feillərin əksəriyyətinin həmin dillərdəki feillərlə ortaq semantikaya və oxşar fonetik qabığa malik olması ilə bağlıdır. Belə ki, bu sahədə ilk təşəbbüslərdən biri kimi dəyərləndirilən N.K.Dmitriyev, V.M.Çistyakov və N.Z.Bakeyevanın 1952-ci ildə yazdıqları tatar və rus dili feillərinin semantikasının müqayisəli şəkildə araşdırılmasına həsr edilmiş iri həcmli məqalədə tatar və rus dili feilləri dörd semantik qrupda təsnif edilir: 1) hərəkət feilləri; 2) iş feilləri; 3) nitq feilləri; 4) təfəkkür feilləri (1, s. 162-242). T.Çımanova məhz bu məqalədəki təsnifata əsaslanaraq qırğız dilindəki nitq və deyim məzmunlu feilləri səkkiz qrupa ayırmağı lazım bilir: 1) nə isə haqqında danışmaq aktını bildirən feillər; 2) danışma tərzini bildirən feillər; 3) məlumatın ötürülməsini metaforik şəkildə ifadə edən feillər; 4) sual bildirən feillər; 5) cavab bildirən feillər; 6) xahiş bildirən feillər; 7) təsdiq bildirən feillər; 8) inkar bildirən feillər (2, s.122). E.R.Tenişevin “Türk dillərində hərəkət feilləri” adlı məqaləsi də feillərin leksik-semantik baxımdan qruplaşdırılması istiqamətində aparılan uğurlu tədqiqat əsəri hesab edilə bilər (3, s. 232- 294). Burada müxtəlif türk dillərinin materialları əsasında hərəkət feillərinin xarakterik xüsusiy- yətləri araşdırılır, onların ifadə imkanları üzə çıxarılır və bir çox leksik-qrammatik səciyyəsi verilir ki, bu da feillərin leksik-semantik qruplarından biri olan hərəkət feilləri haqqında geniş təsəvvür əldə etməyə imkan yaradır. N.Z.Hacıyeva və A.A.Koklyanovanın “Türk dillərində nitq feilləri” adlı əsəri də feillərin leksik-semantik qruplarından biri olan nitq prosesi ilə bağlı feillər və onların leksik-qrammatik xüsusiyyətlərinin izahı baxımından əhəmiyyətlidir (4, s. 94).Bu, türk dillərində danışıq aktı ilə bağlı olan feillərin ilk təsnifatı kimi də dəyərləndirilə bilər. Ümumiyyətlə, “Türk dilləri leksikasının tarixi inkişafı” adlı məqalələr məcmuə-sində çap olunmuş əsərlərin əksəriyyəti feillərə, onun ayrı-ayrı xüsusiyyətlərinin araşdırılmasına həsr olunmuşdur. Bu əsərlərdən biri də A.A.Yuldaşevin türk dilləri materialları əsasında yazdığı “Hissi qavrayış feilləri” adlı məqaləsidir. Burada da təfəkkürlə bağlı olan feillərin bir hissəsini özündə birləşdirən qavrayış prosesi ilə bağlı feillər semantik və qrammatik baxımdan geniş təhlil edilir, onlara məxsus olan spesifik semantik əlamətlər və funksional xüsusiyyətlər dil faktları əsasında araşdırılır. Tədqiqatçı bu zaman bilavasitə həmin yarımqrupa daxil olan feillərin dilin ayrı-ayrı üslublarında və müxtəlif məqamlarda işlənməsi zamanı özünü göstərən səciyyəvi əlamətlərə xüsusi diqqət yetirir, onların sintaktik mövqeyi haqqında ətraflı məlumat verir. Bu isə müəyyən leksik- semantik qrupa daxil olan feillərin əsas xüsusiyyətlərinin üzə çıxarılmasına, onlara xas olan I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
50 əlamətlərin müəyyənləşdirilməsinə bilavasitə kömək etməklə bütövlükdə dilin leksik qatının təsnif olunmasında əhəmiyyətli rolu ilə seçilir (5, s. 294-322). 1947-ci ildə V.Veşilova “Türk dillərində hərəkət feilləri” adlı dissertasiyasında feillərin təsnifatı məsələsinə toxunsa da, daha sonralar dərc olunmuş “Türk dilində hərəkət feilləri” məqaləsində daha geniş və təkmil bir təsnifatla çıxış edir (6, s. 101-114). Bu məqalədə türk dilindən verilmiş dil faktları-hərəkət feilləri həm fonetik qabığı, həm semantik mənası, həm morfoloji quruluşu, həm də sintaktik xüsusiyyətləri ilə Azərbaycan dilinin uyğun semantik qrupa daxil olan feilləri ilə ortaq keyfiyyətə malik olduğundan türk dili hərəkət feilləri haqqındakı mülahizələri eynilə Azərbaycan dili feillərinə də aid etmək olar. Şərti olaraq üç bölmədən ibarət olan bu məqalədə müəllif türk dili feillərinin leksik-semantik qruplarını öz tərkibi və mənası etibarilə dörd leksik-semantik yarımqrupa bölür (hərəkət, iş, həyati proses və təbiət hadisələrini bildirən feillər) və türk dilindəki hərəkət feillərinin morfoloji quruluşu, qrammatik xüsusiyyətləri və leksik mənası haqqında müfəssəl məlumat verməklə onlar haqqında müəllifin şəxsi mülahizələri öz əksini tapmışdır. V.F.Veşşilova türk dili hərəkət feillərini morfoloji strukturuna görə kök feillər, düzəltmə (adlardan düzələn) feillər və mürəkkəb feillərə bölür və onların spesifik əlamətləri haqqında dil faktları əsasında ətraflı məlumat verir. Düzəltmə quruluşlu hərəkət feillərinin isimdən, sifətdən və nidalardan yarandığını qeyd edən tədqiqatçı, düzəltmə hərəkət feillərinin əmələ gəlməsində iştirak edən sözlərin feilin ifadə etdiyi hərəkət prosesinin mənasını bu və ya digər cəhətdən konkretləşdirdiyini, onu müxtəlif cəhətdən aydınlaşdırdığını göstərməklə həmin feillərin də altı qrupunu müəyyənləşdirir və doğru olaraq yazır ki, bu tipli feillərin yaranmasında iştirak edən adlar fərqli məna ifadə etdikdə hərəkət anlayışı mürəkkəb feillərlə ifadə olunur və bu cür feillərin yaranmasında köməkçi və ya müəyyən məqamlarda həm müstəqil, həm də köməkçi feil kimi işlənə bilən sözlər iştirak edir. Türk dilində hərəkət feillərini araşdıran tədqiqatçı, eyni zamanda, onların qrammatik xüsusiyyətləri haqqında da məlumat verir, bu tipli feillərin əksər hallarda məkani hallarla bağlı olduğunu, bu və ya digər hərəkətlərin müəyyən məkan daxilində baş verdiyini önə çəkir, bu zaman onların qrammatik mövqeyinə müəyyən aydınlıq gətirir. Bu isə türk dilində və həm də feilləri oxşar olan Azərbaycan dilində hərəkət məzmunlu feillərin qrammatik xüsusiyyətləri haqqında geniş təsəvvür əldə etməyə imkan verir. Məqalədə hərəkət feillərinin leksik mənasına da xüsusi diqqət yetirən müəllif N.K.Dmitriyevin, V.M.Çistyakovun və N.Z.Bakeyevanın fikirlərinə əsaslanaraq, onları «hərəkətin istiqamətini və vasitəsini bildirən feillər» adı ilə iki qrupa bölür. Müəllif hərəkət feillərini bu şəkildə qruplaşdırmaqla onun haqqında daha geniş məlumat verir və gələcəkdə bu yöndə aparılacaq tədqiqatlara müəyyən istiqamət vermiş olur. Qeyd etmək lazımdır ki, V.F.Veşşilovanın türk dilində hərəkət feilləri ilə bağlı apardığı bu araşdırma elmi və nəzəri baxımdan çox əhəmiyyətli olmaqla digər türk dillərində də hərəkət feillərinin semantik baxımdan daha ətraflı və elmi şəkildə araşdırılması üçün stimulverici mənbə rolu oynaya bilər. Lakin onun türk dili hərəkət feilləri ilə bağlı bölgüsündə və onların qrammatik funksiyalarının müəyyənləşdirilməsində, bizcə, müəyyən mübahisə doğuran cəhətlər də tapmaq olar. Belə ki, hərəkət feillərinin müəllifin əsaslandığı mənbə əsasında iki, sonra isə öz arqumentləri əsasında dörd qrupa bölünməsi və onlardan hansının daha məqbul hesab edilməsi müəyyən anlaşılmazlıq yaratdığı kimi, hərəkət feillərinin qrammatik funksiyalarının təhlili zamanı daha çox hallarda onların semantik tutumunu əsas kimi qəbul etməsi də mübahisə doğuran cəhət kimi qeyd edilə bilər. Bu zaman hərəkət feillərinin icra istiqaməti baxımından müxtəlif növlərinin meydana çıxma imkanlarının olması haqqında məlumat verilməməsi, bəzi feillərin hərəkət semantikası ilə yanaşı, həm də üzərində hərəkət icra olunan müəyyən obyekti də ehtiva etməsi, hərəkət məzmunlu feillərdə digər semantik çalarların da özünü göstərə bilməsi haqqında heç bir məlumat verilməməsi və s. məsələlər də türk dilində hərəkət feilləri haqqında tam və bitkin informasiyanın qıtlığından xəbər verən amillərdən hesab edilə bilər. L.N.Xaritonov “Yakut dilində feil əsaslarının tipləri” adlı iri həcmli kitabında yakut dilində səs təqlidi sözlər əsasında feillərin xüsusi çəkiyə malik olmasını nəzərə alaraq bu qəbil feilləri Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|