Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

47

bağlama forması çıxışlıq halda beri qoşmasız işlədilir [7, s.481].  

           Belə hala 14-19 əsrlərdə Azərbaycan dilinin yazılı abidələrində də təsadüf edilir.  

          Məsələn,  14-cü  əsrin  görkəmli  şair  Nəsiminin  əsərlərində  -alı/-eli şəkilçili feili bağlama 

forması bəzən –dan/-dən çıxışlıq hal şəkilçiləri ilə işlədilir. Misallar gətirək: Saçların düşəlidən 

bədri-zülfün tabına; Ey latə tapici sənə eyb etməzəm nədən [10, s.16]. 

          Müasir türk dillərinin bəzi dialektlərində də feili bağlama şəkilçisi -iken/-ken çıxışlıq halının 

şəkilçiləri ilə işlədilir. 

           Məsələn,  müasir  türk  dilinin  Kipr  və  Anadolu  dialektlərində  -iken/-ken şəkilçisi –dan/-den 

çıxışlıq halının şəkilçiləri ilə birləşərək iki məna verir: 1) müqayisə “daha yaxşı” və  2) tez keçmə. 

           Misallar:1) Pişerken hem koku bakımından çekici olurken yerkenden daha fazla lezzet verir 

[15, с. 64]; 2) gelirkandan = gelir gelmez [16, с. 95]. 

          Göründüyü  kimi,  hal-kəmiyyət  formaları  və  başqa  kateqoriyalar  adətən  ikincili  feili 

bağlamalara məxsusdur.  

           Qeyd  edək  ki,  birincili  feili  bağlamalar çox nadir hallarda hal şəkilçiləri ilə birləşmir. Hal 

şəkilçilərinin birincili feili bağlamalarla işlənməsi halları əsas etibarilə türk dillərinin dialekt və 

şivələrində, həmçinin xalq-danışıq dilində qeyd olunur.  

          Azərbaycan  dilinin  qərb dialekt və şivələrində M.Ş. Şirəliyev - ıp

4

 şəkilçili birincili feili 

bağlamaların çıxışlıq hal şəkilçiləri - ıfdan, - ifdən, - ufdan, - üfdən ilə işlənməsi hallarını aşkar 

etmişdir. Misal: Qızarıfdan yerə keçmərsən, hələ bir üzümə də baxersan? [14, s.98-99].  

           Maraqlıdır  ki,  müasir  qumuq  dilində  birincili feili bağlamaların hal şəkilçiləri ilə işlənməsi 

qəti müşahidə olunmur.  

          Müasir türk dillərinin materiallarını araşdıraraq biz belə bir nəticəyə gəlirik ki, türk dillərinin 

feili bağlama formalarının dəyişməyən forma kimi şərhi əsassızdır. Belə ki, bir sıra türk dillərində 

feili bağlama formaları şəxs, kəmiyyət və hal şəkilçiləri qəbul edə bilərlər. Hər şeydən əvvəl, bu 

halı yakut dilinin feili bağlamalarına aid etmək olar. Həmin dildə feili bağlamaların şəxs və 

kəmiyyət üzrə dəyişə bilər, həmçinin hal şəkilçiləri qəbul edir. Bir fakt da maraqlıdır ki, yakut 

dilində yalnız –bıçça şəkilçili feili bağlama forması mütləq dəyişməyən formadır, yəni nə şəxs, nə 

də hal şəkilçilərini qəbul edir, həmçinin inkar aspekti yoxdur.  

         Hal-kəmiyyət  formaları  adətən  ikincili feili bağlama formalarına məxsusdur. Türk dillərində 

birincili feili bağlamaların hal şəkilçiləri ilə birləşməsi çox nadir müşahidə olunur. Həmin hal əsas 

etibarilə türk dillərinin dialekt və şivələrinə (Azərbaycan dilinin qərb dialekt və şivələri), həmçinin 

xalq-danışıq dilinə aiddir.  

         Müasir  türk  dillərində  feili  bağlamaların bir çox hallarda çıxışlıq və yerlik hallarının 

şəkilçilərini qəbul etməsi də maraqlı faktdır. Məsələn, başqırd dilində - kaytkastan– qayıdaraq, 

qumuq dilində -aytqınçadan berli –sən söyləyəndən əvvəl; tuva dilində - kelqeşte– gələrək; türk 

dilində - basaraktan - basaraq. 

 

-Arak/-erek şəkilçiləri türk dilinin Rize dialekt və şivələrində həm çıxışlıq, həm də yerlik hal 

şəkilçilərini qəbul edir: diyerekten buni – bunu deyərək, falan diyerekte- nə isə deyərək.  

            Zənnimizlə, türk dillərində şəxs və kəmiyyətə görə dəyişə və hal şəkilçiləri qəbul edə bilən 

feili bağlamalara feilin xüsusi forması kimi baxmaq zəruridir.  

 

 

ƏDƏBIYYAT 

 

1.

  Аскарова М. Деепричастие в современном узбекском языке, автореф. канд. дисс., 

Ташкент, 1950 

2.

  Баскаков Н.А. Каракалпакский язык, т. 2, ч. 1, М., 1952 

3.

  Джанмавов Ю.Д. Деепричастия в кумыкском литературном языке, Изд-во «Наука», 

М., 1967 

4.

  Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка, М.-Л., 1948 

5.

  Дыренкова Н.П. Грамматика ойротского языка, М.-Л., 1940 

6.

  Исхаков Ф.Г., Пальмбах А.А. Грамматика тувинского языка. Фонетика и морфология, 

---

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

48

М., 1961 

7.

  Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка, М.-Л., 1956 

8.

  Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка, М.-Л., 1960 

9.

  Коркина Е.И. Деепричастия в якутском языке, Новосибирск. 1985 

10.

 Мамедов Г.Г. Деепричастия в письменных памятниках азербайджанского языка 14-19 

веков, автореф. канд. дисс., Баку, 1967 

11.

 Павлов И.П. Деепричастия в чувашском языке и их синтаксические функции; 

автореф. канд. дисс., М., 1953 

12.

 Турсунов А. Деепричастия в современном киргизском языке, автореф. канд. дисс., 

Фрунзе, 1958 

13.

 Убрятова Е.И. Исследования по синтаксису якутского языка, М.-Л., 1950 

14.

 Ширалиев М.Ш. Об этимологии деепричастной формы на - ыбан, - ибəн, - убан, - 

үбəн // «Вопросы языкознания», № 3, 1960 

15.

 Argunşah M. Türkçede zarf-fiil eklerinin durum ekleriyle kalıplaşması // Turkish Studies - 

International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 

Winter 2011, Volume 6/1, p. 55-68  

16.

 Argunşah M. Kıbrıs Ağzında Ünlü Değişmeleri // Kıbrıs Konuşuyor, Kıbrıs Ağzı Üzerine 

İncelemeler, 2009, s. 85-108  

17.

 Banguoğlu T. Türkçenin grameri, Ankara, 2007 

18.

 Günay T. Rize ili ağızları, Ankara, 2003 

 

Mənbələr 

     Kitabi Dədə Qorqud, Bakı, 1962  

     İM: HİEROMONOHOS, Neofitos, (1857), İspat-ı Mesihiye, ceviren: Yoanis 

     Yorgiadis, A. Popovic Kumpanya Basmahanesi, İstanbul. 

     İN: İrfanname I-II (derleme), (1846), Agati Elpis Basmahanesi, İstanbul. 

 

 

AYNEL ENVER MESHADIYEVA 

 

Academic secretary

 

of the Institute of Linguistics named after Nasimi of Azerbaijan National 

Academy of Sciences, PhD and Associate Professor 

 Azerbaijan, Baku 

 

Abstract 

On personal and case arrangement of the adverbial participles in the modern Turkic 

languages and dialects 

 

The paper investigates the basic features of functioning of the adverbial participles’ personal 

and case arrangement in the modern Turkic languages and dialects. The author identifies the causes 

of the combination of the adverbial participles with personal and case affixes, describes the facts 

and circumstances of the implementation of the adverbial participles’ personal and case 

arrangement in the modern Turkic languages. 

 

Keywords and phrases: personal and case arrangement, the primary adverbial participles, 

the secondary adverbial participles, the modern Turkic languages and dialects, affixes. 

 

 

Aytən Allahverdiyeva, fil.ü.f.d., dosent 

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Nəzəri dilçilik şöbəsinin böyük elmi işçisi 

 

---