Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
39 ki, türkcə və farscanı təhsilsiz öyrənə bilirik. Hər türkün farsca, hər farsın isə türkcə bilməyi lazımdır”. (7, s. 12-14). Böyük maarifçi və mədəniyyət xadimi M.Behbudi öz söylədiklərini dərindən və ətraflı təhlil etməklə kifayətlənmir, həm də irəli sürdüyü tezis və müddəaların həyati əsaslarını və zərurətini öz zamandaşlarına anlatmağa çalışır. XX yüzilin amansız reallıqları müstəvisində bu fikir və ideyalar bir qədər idealist təsir bağışlasa da, amma onların müasir dövrdə də mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri və zənginləşməsi baxımından aktullığı, gərəkliliyi mübahisəsizdir: “Farsca bilənlər Firdovsi, Sədi, Hafiz və “Məsnəvi”dən (Cəlaləddin Ruminin məşhur əsəri nəzərdə tutulur.– Y.Q) necə ləzzət ala bilirlərsə, türkcə oxumağı bilənlər də Nəvai, Füzuli, Baqi, Sami, Əbdülhəq Hamid, Əkrəmbek, Sənayi, Nabi, Naci və başqalarından, həm də Tolstoy, Jül Vern və başqa müasir Avropa müəlliflərinin türkcəyə tərcümələrindən o dərəcədə zövqlənə bilirlər.” (7, s. 12-14). Məqalədə rus dilinin lazımlığı və cəmiyyətin mənəvi-ictimai ehtiyaclarını ödəmək üçün son dərəcə mühüm əhəmiyyətə malik olması barəsində də rasional fikirlər irəli sürülüb. M.Behbudi müasir Avropa elminin və texnologiyasının yenilikləri ilə tanış olmaqdan ötrü fransız və rus dillərini bilməyin mühüm əhəmiyyəti olduğunu ayrıca vurğulayır: “Fərəng və rus alimlərinin əsərlərindən faydalanmaq rus və ya türk dillərini bilməklə mümkün olur, çünki bugün Osmanlı, Qafqaz və Qazan türkləri müasir elm adamlarının əsərlərini türkcəyə çevirib yaymışlar, yəni türkcə bilən adam zamanla ayaqlaşa bilir. Hər bir yeni və faydalı kitablar müxtəlif dillərdən türk dilinə tərcümə olunub. Ərəb mədəniyyəti Sokrat, Hippokrat, Əflatunlar kimi məşhur yunan mədəniyyəti nümayəndələrindən qidalandığı kimi, hazırkı zamanda biz də Tolstoy, Jül Vern, Keppler, Kopernik, Nyutonlardan öyrənməliyik”. (7, s. 12-14). Müəllifin rus dilinin Türküstan xalqlarının milli-mənəvi ehtiyaclarına cavab verməsi barəsindəki fikirləri, rusca ünsiyyətin ictimai-siyasi əhəmiyyəti haqqındakı düşüncələri də çox maraqlıdır: “Bizə lazımdır ki, öz xeyrimiz üçün rusca bilək, hökümət məktəblərində oxuyaq. Dövlət vəzifələrində işləmək üçün də rus dilini bilmək zəruridir. Vətənimizə və öz dinimizə xidmət etmək üçün, bir müsəlman kimi inkişaf etmək üçün rusca ünsiyyət qurmağı bacarmalıyıq. Çünki indiki zamanda ticarət də, sənayə və məmləkət işləri də, hətta dini-islama və millətə xidmət də elmsiz, təhsilsiz mümkün deyil. Məsələn, bugün “padşahın dumasında” öz dinimiz və millətimiz mənafeyi haqqında söz söyləmək, fikir demək imkanımız var. Amma orada gedib çıxış etməyi, söz deməyi bacaran bir adamımız varmı? Bu səviyyəyə çatmaq üçün azı 10 il məktəbdə təhsil almalısan, zamanın ehtiyaclarından, qanunlardan, yeniliklərdən xəbərdar olmalısan”. (7, s. 12-14). Ötən yüzilin əvvəllərində qələmə alınmış bu məqalədə, əsas tezislərindən göründüyü kimi, Türküstanın ən mühüm icimai-siyasi və milli-mədəni ehtiyacları ardıcıl şəkildə təhlil edilir. Burada söylənmiş bir çox fikirlər o dövrdəki Azərbaycan maarifçilərinin və ziyalılarının mövqeləri ilə də üst-üstə düşür. Məqalədə XX əsrin əvvəllərinə qədər Türküstan ədəbi-ictimai mühitində yaşamış və davam edib gəlmiş ən mühüm ənənə və təcrübələr həm də yeni və müasir milli-mənəvi qayğılar aydın və sərrast şəkildə ifadə edilmişdir. Məqalənin əsas ideyası və nəticəsi XX əsrin əvvəllərindəki Türküstanın gələcəyində mühüm rol oynayacaq milli dil siyasətini dəqiq ümumiləşdirirdi: “Fikrimizin xülasəsi budur ki, bizə dörd dil, yəni ərəb, fars, türk və rus dilləri çox lazımdır. Ərəb dili din üçün nə dərəcədə lazımdırsa, rus dili də yaşamaq , inkişaf etmək və müasir dünya ilə ünsiyyət qurmaq üçün o qədər zəruridir”. (7, s. 12-14). Əgər tale imkan versəydi, M.Behbudi də 1926-cı ildə Türk xalqlarının Birinci Türkoloji Qurultayının iştirakçıları sırasında olacaqdı. O, Türküstan nümayəndə heyətinin rəhbəri və ya ən azından liderlərindən biri kimi bu tarixi və misilsiz mədəni tədbirdə yüksək səviyyədə çıxış edəcəkdi. Amma amansız və namərd ölüm böyük maarifçinin arzularını yarımçıq qoydu. Yalnız M.Behbudinin yox, ümumən, özbək cədidlərinin milli varlıq, istiqlal və milli dil uğrunda Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində geniş vüsət alan vətənpərvərlik mübarizəsini, təəssüf ki, Böyük Oktyabr sosialist inqilabı sona çatdırmağa imkan vermədi. Türküstanın tarixi taleyi və mədəniyyətinin sonrakı inkişaf yolları özlərini vətən uğrunda fəda etməyə həsr etmiş gənc və bir qədər idealist dünyagörüşlü maarifçilərin arzuladıqları kimi olmadı. İnqilabdan sonra Türküstan beş müstəqil respublikaya bölündü və bu respublikaların heç birində milli dil dövlət dili statusu qazanmadı. Mahmudxoca Behbudinin arzuladığı və ehtirasla müdafiə etdiyi dörd dil deyil, heç iki
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
40 dil sevdası da baş tutmadı. Beləliklə, Türküstan tarixinin müəyyən və çox qısa bir dövrü üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən özbək maarifçilərinin – tarixdə məşhur “cədidçilik” hərəkatı kimi şöhrətlənmiş ziyalıların milli dil mübarizəsi türk xalqları tarixinin maraqlı və undulmaz səhifələrindən biri kimi tarixə qovuşdu.
ƏDƏBIYYAT 1. Naim Karimov. Mahmudxoca Behbudiy. Toşkent, 2010. 2. Poyan Ravşanov. Behbudiyninq sonqi manzili. “Özbəkistan adabiyoti va sanati”, 2010, №30. 3.
4. Hacı Muin. Behbudiy muxlislariga ochiq xat. “Turkistan” qazeti, 1922, 21 dekabr. 5. Vadud Mahmud. Mahmudxoca Behbudiy tegrasiqa yiğilqan yozuvchilar. “Turkistan” qazeti, 1923, 10 dekabr. 6. Laziz Azizzoda. Mahmudxoca Behbudiy. “Maorif va okutivchi” jurnali, 1926, № 2. 7. Mahmudxoca Behbudiy. İki emas, tört til lozım. “Oyna” jurnali, 1913, № 1, s. 12-14.
Yashar Gasimbayli Summary “Uzbek philosophers’ national language meeting”
The cultural and educational activity of Uzbek philosophers known by the name of “ chadidler” that widespreads in Turkestan is dealt in the article of “Uzbek philosophers’ national language meeting” in the beginning of XX century. Founder and leader in the development of this movement Mahmudxocha Bexbudi’s educational activity was important. In the great thinker and philosopher’ s works the main goals of the literary and cultural policy in the new era of Turkistan is enlightened. Demonstrating wisdom and fursightedness M. Behbudi tried to show not only old centuries traditions of language in Turkustan, but also the main mission and duties of the modern communication in terms of changing political realities. The articles of “Not only two, but also four language, The issue of language” , in generally reflect of the national language of the time its historical value and relevance hadn’t lost.
Key words: The Uzbek philosphers, chadidlar, Mahmudhocha Behbudi, the struggle for national language, “The issue of language”, “Not only two, but also four language”.
Aqil Cəfərov, fil.ü.f.d., dosent AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Nəzəri dilçilik şöbəsinin aparıcı elmi işçisi dr.agil_jafarov@mail.ru
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ ORFOFONİYA MƏSƏLƏLƏRİ Türkoloji dilçilikdə, o cümlədən Azərbaycan dilçiliyində hər zaman sözün düzgün tələffüz olunması orfoepiya kimi verilsə də, lakin dünya dilçiliyində aparılan eksperimental fonetik tədqiqatlar göstərir ki, sözün necə deyilməsi, yəni necə düzgün tələffüz olunması orfoepiyanın yox, orfofoniyanın tədqiqat obyektidir. Bu baxımdan müasir dilçilikdə maraq doğuran sahələrdən biri də orfofoniyadır. Bu termin son zamanlar Azərbaycan dilçiliyində işlənsə də, lakin dilçiliyimizdə bu termini ilk dəfə professor Fəxrəddin Veysəlli özünün «Eksperimental fonetika» və «Fonetika və fonologiya məsələləri» kitablarında işlədərək bu haqda məlumat vermişdir. O zaman alimin qaldırdığı təşəbbüs cavabsız qalsa da, hazırda «Azərbaycan dilinin orfofoniya lüğəti» professor Fəx-
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|