Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
31 Məlumdur ki, 1926-cı ilin fevral ayında keçirilən Birinci Ümumittifaq Türkoloji Qurultayının keçirilməsinin 80 illiyi, sonra da 90 illiyinin qeyd edilməsi haqqında ölkə Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamları böyük tarixi hadisədir. Sərəncamda göstərilir ki, qurultay türkdilli xalqların inkişafında yeni bir mərhələnin əsasını qoymuşdur. Qurultay , həqiqətən, türkdilli xalqların tarixində əvəzedilməz rola malikdir. Hazırda Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illiyinin keçirilməsi türk xalqlarının daha da sıx birliyinin birliyinin təməlinin möhkəmlənməsi baxımından əvəzolunmazdır. Çətin bir dövrdə keçirilən Birinci Türkoloji Qurultayda Azərbaycandan, Qazaxıstandan, Özbəkistandan, Türkmənistandan, Türküstandan, Krımdan, Qırğızıstandan və digər respublikalardan 131 nümayəndə iştirak etmiş və fərdi şəkildə də dəvətlər olmuşdur. Qurultayda Təşkilat Komitəsinin sədri S.Ağamalıoğlu, Təşkilat Komitəsinin üzvü akademik V.V.Bartold, moskvalı professor İ.N.Borozdin, professor Y.Mesaros, leninqradlı akademik A.A.Miller, professor B.Çobanzadə, professor A.N.Genkoya, prof. L.V.Serba, prof. A.N.Samoyloviç, prof. N.İ.Aşmarin, akad. A.Y.Krımski, akad. S.F.Oldenburk , F.R.Ağazadə və başqa görkəmli alimlər dilçilikdə həll olunması vacib sayılan problemlər haqqında məruzə və çıxış etmişdilər. Qurultayda dilçiliyin hər bir sahəsinə aid çıxışlar və məruzələr olsa da dilin frazeologiyası haqqında heç bir müzakirə olmamışdır. Qeyd edək ki, Türkologiyada frazeologiyanın linqvistik bir sahə kimi öyrənilməsinə XX əsrin 40-cı illərindən başlanmışdır. Hələ XIX əsrin axırları – XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış Azərbaycanın görkəmli yazıçısı, xalq dilinin gözəl bilicisi Y.V.Çəmənzəminli ilk dəfə olaraq «Dilimizdə ikimənalı söz və cümlələr» adlı lüğət hazırlamışdır. Həmin lüğətin əlyazması hazırda arxivdə saxlanılır. Burada 140- a qədər frazeoloji vahid verilmişdir. Aşağıda həmin lüğətdən bəzi nümunələri veririk: Hava buluddur – yəni məclisdə şübhəli adam var. Ayağı sürüşkən, suyu yumşaq – əxlaqsız. Saqqal altından keçmək – səmimi deyil, səthi və zahiri hörmət göstərmək. Qarnı suya qoymaq – yemək ümidilə gözləmək. Evə süpürgə çəkmək – oğurlamaq, çalıb-çapmaq. Ölü bit qabığı – arıq və çəlimsiz adam və s. Verilmiş nümunələrdən də göründüyü kimi, Y.V.Çəmənzəminlinin bu lüğəti xalq dili əsasında yaranan ifadələrdən ibarətdir 1 . 1943-cü ildə türk tədqiqatçısı M.N.Özönün «Türkcə təbirlər sözlüyü» [1] kitabı çapdan çıxmış və bütün atalar sözü ilə yanaşı ifadələr də şərh edilmiş, onların fərqli cəhətləri göstərilmişdir. Bu sahədə türk dilində ilk təcrübə olan həmin sözlüyün öz dövrü üçün böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Bununla yanaşı, Azərbaycan dilinin tarixi frazeologiyasında bəzi frazeoloji nümunələrə rast gəlsək də, ümumiyyətlə, türkologiyada ilk dəfə bu sahədə sistemli tədqiqat işi aparan qazax dilçisi S.K.Kenesbayev olmuşdur. O, «Устойчивые сочетания слов казахского языка (парные слова, идиомы и фразы) (Kazak tilinin kalıntanğan söz toptarı (kos sözder, idiomdar men frazalar)» [2] adlı doktorluq dissertasiyası ilə türkologiyada ilk olaraq tədqiqat işi aparmışdır. Bundan sonra o, qazax dilinin frazeologiyasından bəhs edən «Идиомы и фразы казахского языка», «Фразеологические парные выражения в казахском языке», «О некоторых особенностях фразеологических единиц в казахском языке» və digər məqalələr də yazmışdır. Müəllif həmin məqalələrdə qazax dilinin frazeologiyası haqqında müəyyən mülahizələr irəli sürmüşdür və dissertasiyasında idiomların 3 əlamətini göstərmişdir . Türk dilində də sabit söz birləşmələri araşdırıcıların diqqətindən yayınmamışdır. Həmin dildə bu birləşmələrə aid problemlər barədə A.N.Kononovun yürütdüyü fikirlər maraq doğurur. [3, s.373
] S.N.Muratov xalis frazeoloji idiomlar, sabit söz birləşmələri, leksik frazeoloji idiomlar adı ilə frazeoloji birləşmələrin bir neçə növünü göstərir. Müəllif frazeoloji birləşmələrlə sabit söz
1 MənbəƏlyazmalar İnstitutundan götürülmüşdür.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
32 birləşmələrinin fərqini göstərməyə çalışsa da, öz fikrində dolaşıqlıq yaradır. Çünki o, komponentlərdən birinin müstəqil mənası olmayan tərkibləri də frazeoloji ifadə kimi götürür. Frazeoloji vahidlərin təsnifində yeni bir mərhələni V.V.Vinoqradov açmışdır. V.V.Vinoqradov frazeoloji vahidlərin semantik strukturunu vermiş və onları təsnif etmişdir. Onun təsnifatının əsasını frazeoloji söz birləşmələrində komponentlərin mənası ilə yaratdıqları frazeoloji vahidin ümumi mənası arasındakı münasibətlər təşkil edir[4 ]. Qeyd edək ki, V.V.Vinoqradovdan sonra bu məsələdən bəhs edən müəlliflər frazeologiya sahəsində onun təsnifatını əsas götürürlər. Z.Q.Uraksinin «Фразеология башкирского языка» əsərinin [5 ] başqırd dilində frazeologiyanın sistemli şəkildə öyrənilməsində rolu böyükdür. Müəllif burada frazeoloji vahidlərin semantik, qrammatik və sintaqmatik planda analizini vermiş, frazeologizmlərin paradiqmatik və transformatik qarşılığını göstərmiş, etimoloji cərgəsini açıqlamış və onların digər türk dillərinin və monqol dilinin materialları əsasında müqayisəsində mənbə və məxəzlərini və s. göstərmişdir S.T.Nauruzbayeva da həmçinin «Фразеологические единицы в каракалпакско-русском словаре» adlı monoqrafiyasında qaraqalpaq dilində olan frazeoloji vahidlərin monqol və bir neçə türk dilləri ilə müqayisəsinə aid misallar göstərmiş, onların şərhini vermişdir [6]. Azərbaycan dilçiliyində frazeologiya, onun növləri, xüsusiyyətləri və mənbələri haqqında ilk geniş məlumata M.Hüseynzadənin 1954-cü ildə çapdan çıxmış «Müasir Azərbaycan dili» kitabında rast gəlirik. Müəllif doğru olaraq dilimizdə frazeoloji birləşmələrin xalqın həyatı ilə bağlı olduğunu göstərir [7]. O, həmçinin idiomların frazeoloji birləşmələrin başqa növlərindən fərqli xüsusiyyətlərini qeyd etməklə, onların dilimizdəki mənbələrini də açıqlayır. Müəllif sonra yazır ki, frazeoloji birləşmələr sabit söz birləşmələridir [7, s. 32-35]. M.Hüseynzadədən sonra bu sahə S.Cəfərovun diqqətini cəlb etmiş və o, «Azərbaycan dilində idiomlar» adlı məqalə yazmışdır. Sonra müəllif «Müasir Azərbaycan dilinin leksikası» kitabında [8] frazeologiya, onun növləri, xüsusiyyətləri haqqında geniş bəhs etmişdir. Həmin kitab 1982-ci ildə yenidən təkmilləşdirilərək ikinci dəfə nəşr edilmişdir [9]. Bu nəşrdə frazeologiya haqqında daha ətraflı məlumat verilir. S.Cəfərov burada frazeologiya bəhsində öyrənilən sabit söz birləşmələrinin aşağıdakı növlərini verir: idiomlar, ibarələr, hikmətli sözlər, atalar sözləri, zərbi-məsəllər, tapmacalar. Göründüyü kimi, S.Cəfərov sabit söz birləşmələrinin geniş anlayış ifadə etdiyini bildirir. Azərbaycan dilinin tarixi və üslubiyyatı ilə bağlı mühüm fəaliyyəti olan Ə.Dəmirçizadə «Azərbaycan dilinin üslubiyyatı» [9, s. 168-179] kitabında frazeologiyaya toxunmaqla idiomatik vahidlərə geniş yer vermiş, onların üslubi xüsusiyyətlərini təhlil etmişdir. Ə.Dəmirçizadənin fikrincə, idiomlar bütün üslublarda, ən çox isə bədii üslubda işlənir. Müəllif burada idiomları üç qrupa bölür: idiomatik sözlər, idiomatik ifadələr və idiomatik cümlələr [9, s. 170]. Keçən əsrin 60-70-ci illəri Azərbaycan dili frazeologiyası tarixində ən uğurlu dövr olmuşdur. Belə ki, bu dövrdə dilçiliyimizdə frazeologiya sahəsində xeyli iş görülmüş, məqalələr və bir neçə dissertasiya işi yazılmışdır. Bu dövrdə A.Qurbanovun «S.Vurğunun «Vaqif» pyesinin dili və üslubu» adlı namizədlik dissertasiyasında, qiyabi oxuyan tələbələr üçün «Müasir Azərbaycan dilinin frazeologiyası» [10] adlı metodiki göstərişdə və «Müasir Azərbaycan ədəbi dili» kitabında frazeologiyadan geniş bəhs etmişdir. Frazeologiyanın tədqiqi M.Məmmədovun «N.Nərimanovun nəsr əsərlərinin leksikası və frazeologiyası» adlı namizədlik dissertasiyasında da öz əksini tapmışdır. Müəllif dissertasiyanın ikinci fəslini bütünlüklə frazeologiyaya həsr etmiş, burada N.Nərimanovun nəsr əsərlərində işlənən frazeoloji vahidlərin morfoloji növü, o cümlədən feili frazeoloji vahidlər haqqında ətraflı danışmış və onların üslubi xüsusiyyətlərini göstərmişdir. Görkəmli leksikoqraf-alim Ə.Orucov «Azərbaycan dili filoloji izahlı lüğətinin nəzəri əsasları» monoqrafiyasında müasir dilimizin frazeologiyasına toxunaraq yazır: «… onun (frazeologiyanın- S.N.) əhatə dairəsi daha genişdir. Frazeologiya dedikdə, dildə olan sabit söz birləşmələrinin hamısı nəzərdə tutulur. Frazeologiyaya eyni zamanda, məsəllər, atalar sözləri, klişe halını almış tərkiblər, aforizmlər və s. də daxildir». Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|