Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
43 8. Ziya K. Səhnə dili haqqında. Bakı, 1947. 9. Siebs Th. Deutsche Aussprache. Reine und gemäßigte Hochlautung mit Wörterbuch. 19., umgearbeitete Auflage. Berlin, 1969. 10. Jones D.An English Pronouncing Dictionary. London, 2002. 11. Р.И.Аванесов. Русское литературное произношение. М., 1972.
İnternet resursları 12. http://nedir.az/orfoepiya-nedir-orfoepiya-haqqinda 13. https://azerdict.com/izahli-luget/orfoepiya 14. http://studme.org/1494051118424/literatura/orfoepiya 15. http://megalektsii.ru/s48425t1.html
Agil Jafarov Ortophonia issues in Azerbaijan language
Summary Ortophonia and orphoepy terms are specified in the language position in the article. The author clarifies how to use this or that term and which is accurate in the language position.
Key words: orthophony, orphoepy, pronunciation style, experimental phonetics, pronunciation norms
Aynel Məşədiyeva, fil.ü.f.d., dosent AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Elmi katib aynel.meshadiyeva@mail.ru
MÜASİR TÜRK DİLLƏRİNDƏ VƏ DİALEKTLƏRİNDƏ FEİLİ BAĞLAMALARIN ŞƏXS VƏ HAL ŞƏKİLÇİLƏRİ İLƏ İŞLƏNMƏSİNƏ DAİR
Məlum olduğu üzrə, feilin şəxssiz formalarının əsas xüsusiyyəti şəxslər üzrə dəyişməzlikdir. Buna görə də onları şəxssiz, yaxud da qeyri-predikativ forma adlan-dırırlar. Linqvistik ənənəyə görə şəxssiz fellər həmçinin infinit formalar, şəxsli fellər isə finit formaları adını almışlar. Dilçilikdə feili bağlamalara feilin bütün əsas qrammatik kateqoriyalarına, o cümlədən şəxs kateqoriyası vasitəsi ilə subyekt oriyentasiyasına malik canlı forması kimi baxılır. Lakin feili bağlamalara feil formasını şəxsli (finit) edən xüsusiyyətlər xas deyildir. Feili bağlama başqa hərəkətlə nisbətdə olan hərəkəti – paralel olaraq bu və ya başqa hərəkətləri bildirir.
Belə qənaətə gəlmək olar ki, feili bağlama tabe olan formadır, lakin eyni zamanda verbal və predikativlik əlamətlərini saxlayır.
Təsrif oluna bilən və özünün xüsusi mübtədası olan bəzi türk dillərinin, buryat və evenk dillərinin feili bağlamalarını buna misal gətirmək olar. Lakin, buna baxmayaraq, onlar ayrı cümlə düzəltmək qabiliyyətinə malik olmayan asılı predikatlardır. Türkoloji elmində feili bağlamalar adətən dəyişməyən fel forması kimi şərh edilir. Feili bağlamaların bu cür tərifinə M. Askarova [1, s.4], A.Tursunov [12, s.4], N.P. Dırenkova [5, s.130], İ.P. Pavlovun [11, s. 2] və başqalarının əsərlərində rast gəlmək olur. Feili bağlamaları həmçinin şəxssiz forma adlandırırlar, belə ki, feilin şəxssiz formalarının əsas xüsusiyyəti onların şəxslər üzrə dəyişməməsidir. Fikrimizcə, müasir türk dillərində feili bağlamaların dəyişməyən forma kimi təyin edilməsi qeyri-qənaətbəxşdir. Həmin tərifi türk dillərində feili bağlamalara aid etmək çətindir. Çünki, türk
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
44 dillərində feili bağlama formalarının yalnız şəxs şəkilçiləri deyil, həmçinin hal şəkilçilərini də qəbul etdikləri hallarla rastlaşırıq. Feili bağlamaların türk dillərində dəyişməyən forma kimi tərifi bəzi dilçilərin əsərlərində tənqidi təhlilə məruz qalmışdır. Bəzi təriflərə nəzər yetirək. Məsələn, Y. Janmavov qeyd edir: “Türk dillərində feili bağlamalar qətiyyən dəyişməyən fel formasını ifadə etmir. Onlar, bir qayda olaraq, özündən sonra morfoloji kateqoriyaların şəkilçilərini qəbul etmirlər, lakin onların müsbət və mənfi formaları, fel növlərinin formaları ola bilər. Bundan başqa, feili bağlama formaları ayrı-ayrı dillərdə tez-tez şəxs şəkilçiləri, bəzən isə hətta hal şəkilçiləri qəbul edirlər” [3, s. 5-6]. Y.İ.Ubryatovanın “Yakut dilinin sintaksisinə dair tədqiqat” əsərində düzgün olaraq qeyd edilir: “Yakut dilində feili bağlamalar bir də ona görə sözdəyişdirici formalara aid edilməlidir ki, onlar hər şeydən əvvəl xəbər şəkilçiləri formasında şəxs şəkilçiləri qəbul edir” [13, s.42].
“Yakut dilində, E. İ.Korkina qeyd edir ki, feili bağlamaların əksəriyyəti şəxs və hal şəkilçilərini qəbul edir. Bundan başqa, şəxs və kəmiyyət üzrə də dəyişir [9, s.11]. Daha sonra müəllif qeyd edir: “Məsələn, -an, a-ıı, -aarı, -maorı, -ımına, -bakka şəkilçili fe-li bağlamalar hər iki halda bütün üç şəxslərdə şəxs şəkilçiləri (xəbər şəkilçiləri) qəbul edə bilərlər [3, s. 11]. Türk dillərində feili bağlama formalarının şəxs şəkilçiləri ilə işlənməsi çoxfunksiyalı xarakter daşıyır.
Müasir türk dillərində və dialektlərində feili bağlamaların şəxs şəkilçiləri ilə işlənməsi probleminin öyrənilməsinin zəruriliyi həmin mövzuya həsr olunan xüsusi tədqiqatların olmaması ilə müəyyənləşdirilir.
Bəzi müasir türk dillərində feili bağlamaların şəxs şəkilçiləri ilə işlənməsinin ifadə üslublarının fərqli xüsusiyyətlərinə malikdir. Feili bağlamaların morfoloji kateqoriyaların şəkilçilərini qəbul etməsi hallarına bəzi türk dillərində tez-tez rast gəlinir. Belə hal əsas etibarilə yakut dilində feili bağlamaya təsadüf edilir. Belə ki, bu dildə demək olar ki, bütün feili bağlama formaları özünə xəbər şəkilçisi birləşdirir. Müasir yakut dilində şəxs şəkilçiləri ilə işlənən feili bağlamaların vasitəsilə sintetik mono- və polisubyektiv, polipredikativ konstruksiyalar, habelə həmin feil for-maları ilə ifadə olunan sadə cümlə xəbəri əmələ gəlir. Feili bağlamalar yakut dilində polisubyektiv polipredikativ cümlələrin tabe olan hissəsində hərəkəti həyata keçirən şəxsin göstərilməsinin zəruriliyi zamanı şəxs şəkilçiləri ilə işlədilir.
Feili bağlamalar yakut dilində fel forması kimi, feilin bütün qrammatik kateqoriyalarına – feilin növlərinə, təsdiq və inkar formalarına malikdir. Bəzi misallara baxaq. Müasir yakut dilində -an feili bağlaması şəxs şəkilçilərini qəbul edir.
1.
2. Barannın - sən gedərkən 2. Barannıt - siz gedərkən 3. Baran - o gedərkən 3. Barannar - onlar gedərkən -A/ıı şəkilçili feili bağlamalar yakut dilində yalnız təkrar işlənərkən özlərinə xəbər şəkilçisi birləşdirə bilər. Məsələn, tək halda birinci şəxs – bara - barabın-gedərək, cəm halda birinci şəxs – kele –kelebit - gələrək, körö – köröbün – baxaraq [9, s.32]. Müasir yakut dilində -a/-ıı şəkilçili feili bağlamalar qoşa işləndikdə şəxs şəkilçisi qəbul etmirlər. Misallara baxaq: Kııs mutuqu ılan buoru хаhа-хаhа, Aleksandr dieki кörü teliir – Qız budağı götürərək və daim torpağı qurdalayaraq Aleksandr tərəfə baxır. [9, s.32]. Yakut dilində elə hallar var ki, -a/-ıı şəkilçili feili bağlamalar qoşa formada 1-ci və 2-ci şəxsdə şəxs şəkilçisi qəbul etmədən işlənir. Bir misal gətirək: Bihigi künühün üörene –üörene kiehetin üleliibit– Biz gündüz oxuyaraq, ax-şamlar işləyirik [9, s.32]. Müasir yakut dilində şəxs şəkilçiləri qəbul edən bir neçə feili bağlama formalarına da baxaq: - ımına şəkilçili feili bağlama (-an şəkilçili feili bağlamanın inkar forması) - barımınabın - məngetmədən - 1-ci şəxs tək hal forması; - aarı şəkilçili feili bağlama - onoroorubut – biz edərək- 1-ci şəxs cəm hal forması; - ımaarı – (-aarı şəkil-çili feili bağlamanın inkar forması), (qeyd edək ki, bu feili bağlama şəxs şəkilçisi ilə və onsuz işlənə bilər) - barımaarıbın – mən getmədən- 1-ci
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|