Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

15

eynibir konseptual-koqnitiv kontekstdə gerçəkləşdirilənsemiotik-linqvistik təhlilieposun 

araşdırılmasındaartıq yeni bir elmi-metodoloji mərhələnin başlandığını xəbər verir. 

Dədə Qorqud mətni sintaksisinin təsbit etdiyimizparadiqmatik, sintaqmatik və konseptual-

semiotik özəllikləri, komponentləriylə aşağıda verilən sxemdəki kimi sıralanır. 

Sxem 1. 

 

 T 

R 

 

 

Kül// 

təpəcik    Olmaz 

I. Paradiqmatik 

1. Morfologiyaya görə: 

2. Sintaksisə görə: 

İ

1 

M 

İ

3 

T 

F 

X 

S O  P 

II. Sintaqmatik  

3. Semantikaya görə: 

4. Semantik-fonksional 

parçalanmaya görə: 

T R 

                   Q 

III.Konseptual-

semiotik 

5. Konseptual olan:  

6. Semiotik olan: 

 

İ 

 

 

“Kül təpəcik olmaz” cümləsində morfologiyaya görə modelləşdirmədə adların hansı hal 

şəkilçiləri ilə işlənildiyi “Nom. ‘adlıq’ + Gen. ‘yiyəlik’ +Dat. ‘yönlük’+ Akk. ‘təsirlik’ +Lok. 

‘yerlik’+Abl. ‘çıxışlıq’ sırası ilə işarələnmişdir: İ

1

-adlıq halı; İ

4

-təsirlik halı;F-feil. 

Sonraki modelləşdirmələrdə M- mübtədanı, T-tamamlığı, X-xəbəri; S-subyekti, O-obyekti, 

P-predikatı; T-temanı, R-remanı,  Q- qavramı (konsepti), İ-  folklorik mətnin semiotik və ya özəl 

mətnqurucu işarəsini göstərir. Sözügedən birinci və ikinci modelləşdirmələr hər hanısı bir dilin 

sintaktik sisteminin paradiqmatik olaraq gerçəkləşən semantik və semantik-funksional mərhələlərini 

təşkil edir. Birinci və ikinci modelləşdirmələr dilin konkret quruluşunu, üçüncü və dördüncü model-

ləşdirmələr isə onun semantik və funksional işlənilmə özəlliyini ehtiva edir. Beşinci və altıncı mo-

delləşdirmələr isə paradiqmatik və sintaqmatik səviyyələri iləhəm məna, həm də  anlam və 

quruluşla bağlıdır. 

 

Nəticə 

 Ədəbi mətnlərimizinyeni və ən yeni elmi-filoloji və konseptual-semiotik yöntəmlərlə 

öyrənilməsi nəticəsində, hər şeydən öncə, aşağıdakıtürkoloji-linqvistikproblemlər həll edilə bilər: 

-Ən qədim türk (pra- və prototürk) mətninin rekonstrüksiyonu; 

-Orxon abidələrinin ədəbi növünün müəyyənləşdirilməsi;  

-Əski türk şerinin rifmi, ritmi və qafiyə sisteminin müəyyənləşdirilməsi; 

- Dədə Qorqud mətninin koqnitiv-, semiotik- vəkonseptual-sintaktikarxitektonikasının 

təsviri; 

-Türkcənin funksional qrammatikasınınhazırlanması və cümlə izomorfizminin mətn 

səviyyəsində tətbiqi və s. 

 

ƏDƏBİYYAT 

 

1

  Abdulla K. M. 2009, Mifdən yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud, Bakı: 2009, s. 375 

4.

  Araslı H. 1978, Kitabi-Dədə Qorqud, Gənclik, Bakı. 

5.

  Eko, Umberto 2009, О членениях кинематографического кода. Часть I. 

http://kinoseminar.livejournal.com. 29. 03. 2015. 

6.

  Хлебникова О.В. 2006, Семиотические коды в философском тексте.- Электронный 

научный журнал “Вестник Омского государственного педагогического университета” 

Выпуск 2006. www omsk edu.  

7.

  Koжемякина və s. 2006, Словарь социолингвистическх терминов (ИЯРАН), 312c. 

http://voluntary.ru/dictionary/981/words/subkod. 07. 04. 2015. 

8.

  Musayev M. M. 2012, Türkoloji dilcilik. Dərslik, Bakı: Mütərcim, 454 s. 

9.

  Musayev M.M., Cəfərov Q.H. 2014, Azərbaycan dilinin funksional qrammatikası: 

morfologiyaya yeni baxışlar və leksematika, Bakı, 326 s. 

---

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

16

10.

 Musaoğlu M.M. 2013, Türkçe Bedii Metnin Yeni Filolojik Yöntemlerle İncelenmesi. Gazi 

Türkiyat, Güz, Sayı: 13 

11.

 Усманова А. Р. 2001, Семиотика. Код. Культурология, Миниск: Интерпрессервис, 

Книжный дом. http://www.countries.ru/library/semiotic/code.htm. 16. 02. 2016. 

 

Nesrin Bayraktar, fil.ü.e.d., prof. 

Hacettepe Üniversitesi 

 

TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE BİR YAPIM EKİ OLARAK +DA 

 

Yapı bakımından sondan eklemeli bir dil olan Türkçe, sözcük yapımını çeşitli yapım ekleriyle 

sağlar. Yapım eklerinin dışında çekim ekleriyle de özne, yüklem ve tümleçler birbirlerine bağlanır. 

Cümlenin en önemli unsurlarından biri olan yüklem, çeşitli çekim ekleriyle ilişkiler kazanır. 

Bulunma durumu eki (datif), Türkçenin bilinen en eski yazılı belgeleri olan Orhon Yazıtlarından bu 

yana kullanılmaktadır. Orhon Yazıtlarında +DA eki, aynı zamanda ayrılma durumu (ablatif) işlevini 

de görmekteyken Uygur Türkçesi döneminden itibaren +DA bulunma durumunu, +DIn ise ayrılma 

durumunu ifade etmeye başlamıştır.  

+DA eki, Türkiye Türkçesinin dil bilgisini ele alan kitapların çoğunda yalnızca ad durum 

ekleri arasında yer almaktadır. Korkmaz, ekin çeşitli işlevlerine yer vermişse de bir yapım eki 

olarak nitelememiştir. Aynı durum, pek çok dilbilgisi kitabında görülmektedir. 

+DA ekinin biçim olarak ünsüz uyumlarına uyması, Türkçenin tarihsel dönemlerinde sıklıkla 

rastlanan bir durum değildir. Başka bir deyişle ekin +ta/+te alk biçim birimleri (allomorphe) 

Osmanlı Türkçesi dönemlerinde başlamıştır ya da bu uyumun Arap alfabesinin kullanılması 

nedeniyle tespiti Latin kökenli Türk alfabesinden önce mümkün olmamıştır. 

+DA ekinin bir yapım eki olarak işlev kazanması aslında yakın zamanlarda gerçekleşmiş bir 

durum değildir. Türkçenin bilinen en eski yazılı belgeleri olan Orhon Yazıtlarında ekin zarf yapım 

işlevinde kullanımı sıkça görülür. Anta “orada, o yerde”, bunta “burada, bu yerde” zarfları

1

 bu ekle 

türetilmiş olup eki içeren sözcüklerin de cümle içinde zarf işlevini kazandığı örnekler 

görülmektedir: 

Sakıntım toruk bukalı semiz bukalı ırakda bilser… “Düşündüm: (insan) zayıf boğalarla, semiz 

boğaları uzaktan bilek zorunda kalsa… (TI B-5)”, kangım kagan uçdukda özüm sekiz yaşda kaltım 

“hakan vefat ettiğinde ben sekiz yaş(ım)da kaldım (BK D-14)”, Ben yırdınta yan tegeyin türk sir 

bodun yerinte idi yorumazun “ben kuzey tarafından saldırayım. Türk Sir halkı, ülkesinde, asla 

gelişmesin (TI B-11)” vb. 

Türkiye Türkçesinde +DA, yapım eki olarak pek çok işlevde kullanılmaktadır. Özünde anlayışlı, 

sözde doğruluk, lafta iyilik gibi örneklerde sıfat işlevindeyken; kafada bitir-, masada kaybet-, içinde 

coş-, yürekte hallet- gibi örneklerde zarf işlevinde sözcükler oluşturmuştur. Bunların dışında gözde 

(hem kalıcı ad, hem de özel ad) gibi adlar, hem de sıklık, oran, zaman, hayat dönemi bildiren çeşitli 

ad ve sıfatlar ile deyimlerde de +DA eki; yapım eki olarak görülmektedir. 

 

 

Саодат Мухамедова, док. фил.наук, проф. 

Ташкентский государственный педагогический университет им. Низами,  

Заведующая кафедрой «Узбекский  язык и культура речи» 

 [e-mail] 

 

СЕМАНТИЧЕСКИЕ  ГРУППЫ  ЕДИНИЦ  С  АРХИСЕМОЙ  «МЫШЛЕНИЕ»  В  

УЗБЕКСКОМ  ЯЗЫКE 

 

                                                            

1

GenişbilgiiçinBkz. Tekin 2003: 140-141 

---