Microsoft Word II cild musiqi tarixi son 2017. doc
Yüklə 3,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
101
Qəzəllərdə melodiyanın ölçüsü üç çərək (3/4), instrumental müşayiət isə Azərbaycan xalq musiqisinə xas olan 6/8 ölçüsündə bəstələnmişdir. Buna biz musiqimizin bir çox janrlarında rast gələ bilərik. “Sənsiz” və “Sevgili canan”ın giriş hissələrində vaxtilə qəzəl ifaçılarını müşayiət edən musiqi alətlərinin xüsu- siyyətləri aydın hiss olunur. Ü.Hacıbəyli qədim musiqi qəzəlinin bir çox cəhətlərini – onun muğamat əsasında qurulan melodik xəttini, müşayiətçi alətlərin xüsusiyyətlərini saxlaya bilmişdir. Hər iki qəzəlin mü- şayiətində bir səsin saxlanılması nəfəslə və zərblə çalınan Azər- baycan xalq çalğı alətlərini – balabanı, qavalı, tütəyi xatırladır. Kvarta, kvinta səslənmələri isə aşıqları müşayiət edən sazın üslubuna yaxındır. Girişdə verilən kiçik melodik parçalar dinləyicini əsərlərin ümumi xasiyyəti ilə tanış edir. Girişdə vokal partiyanın kiçik melodik parçaları imitasiya yaradaraq, hər iki əsərdə bəstəkarın polifoniya üsullarından da istifadə etdiyini göstərir. Üzeyir Hacıbəylinin novatorluğu ondadır ki, onun yazdığı musiqi adi romans çərçivəsindən çıxaraq, daha geniş və sərbəst bir forma almışdır. Bəstəkar romans janrında çox işlənən üçhis- səli formanı öz qəzəllərində muğamatla əlaqələndirmişdir. “Sənsiz” və “Sevgili canan”da musiqinin inkişafı muğamatın improvizə xüsusiyyəti ilə səsləşir. Buna görə melodiya tədriclə deyil, sıçrayışlarla, qeyri-bərabər pillələr şəklində zilə qalxaraq, son nöqtəsinə çatır. Bundan sonra melodiya, muğamda olduğu kimi, bəmə enməyə başlayır. “Sənsiz” və “Sevgili canan” musi- qili qəzəlləri ehtiraslı və eyni zamanda həzin təsir bağışlayır. Görkəmli şərqşünas-alim Y.E.Bertels haqlı olaraq yazır ki, qəzə- lin hər sözü musiqidir, lakin bu, simfonik orkestrin gürultusu de- yil, tarın xəfif titrəməsi, aylı gecədə neyin həzin iniltisidir. “Sən- siz” və “Sevgili canan”da böyük bəstəkar qəzəl janrının bu ruhu- nu gözəl ifadə edə bilmişdir. “Sənsiz” qəzəlində melodiyanın hərəkət xəttinə diqqət yetir- sək, deklamasiya şəklini görərik. Melodiyanın danışıq tərzi onun bir səs üzərində təkrarlanıb, kiçik sıçrayışdan sonra yenə həmin 102
səsə qayıtması ilə əldə edilir. Məhz belə melodik xəttdən istifadə edərək Üzeyir Hacıbəyli Nizami qəzəlində ifadə olunmuş qüssə və kədəri musiqi dilinə çevirə bilmişdir. Qəzəldə işlənən “Sən- siz” rədifi müxtəlif rənglərə boyanaraq, müxtəlif intonasiyalarla səslənir. Bu gah kədər, gah ümidsizlik, gah sual, gah da şadlıq intonasiyalarıdır. “Sənsiz” qəzəlində “Segah” məqamından isti- fadə edilməsi Ü.Hacıbəyli musiqisinin Nizami qəzəlindəki şei- riyyətlə, bu qəzəllərin fəlsəfi kədəri ilə gözəl ahəngini yaradır. Birinci hissə “Şikəsteyi-fars” şöbəsində başlanır. İkinci hissə isə “Segah” məqamının səs qatarının genişləndirmiş “Əraq” şöbə- sində yazılmışdır. Bu hissədə başqa kökə keçməklə bərabər, öz- gə məqama “Bayatı-Şiraz”a meyil göstərilir. Qəzəlin orta hissə- sində eyni bir məqamın və kökün verilməsi əsərdə müəyyən bir təzad yaradır, onu təzə rəngə boyayır.
103
“Sənsiz”dən fərqli olaraq, “Sevgili canan” qəzəlinin məzmu- nu bir qədər başqa səpgidə verilmişdir. “Sənsiz” qəzəlində bö- yük rol oynayan rədif burada yoxdur. Lakin onu “Şüştər” məqa- mının “Tərkib” şöbəsinə xas olan və bütün qəzəl boyu təkrarla- nan intonasiya əvəz edir. Bu intonasiya qüssə-qəm hissi oyadır. Qəzəl “Şüştər” məqamının ikinci şöbəsi olan “Tərkib”dən başla- yaraq orta hissəsində “Bayatı-Şiraz”a meyil göstərir. Melodiya “Tərkib”ə qayıdaraq üçüncü hissənin başlanmasına səbəb olur. Qəzəlin orta hissəsi – “Bayatı Şiraz”ın “Hüzzal” şöbəsi inamla doludur. Qəzəl də məhz bu inamla-sevincə, səadətə, şadlığa də- rin inam hissi ilə bitir.
104
Şübhəsiz, hər iki qəzəldə ümumi cəhətlərin olması təsadüfi deyildir. Görünür, Üzeyir Hacıbəyli həmin ədəbi janrı musiqidə məhz bu cür təsəvvür edirmiş. Böyük sənətkarın musiqimizdə yaratdığı bu janrda başqa bəstəkarlarımız da gözəl qəzəl-romanslar yazmışlar. Fikrət Əmi- rovun “Gülüm”, Tofiq Quliyevin “Bəxtəvər oldum”, Cahangir Cahangirovun “Nazənin” və bir çox başqa musiqili qəzəllər bu- na misaldır. Lakin Üzeyir Hacıbəylinin “Sənsiz” və “Sevgili canan” mu- siqili qəzəlləri vokal lirikamızın ilk və klassik nümunələri kimi yaşayır və yaşayacaqdır. Nizami və Hacıbəyli dühası bu iki musiqili qəzəldə qovuş- muş və hər iki sənətkarın adını bir daha əbədiləşdirmişdir.
105
VI fəsil Üzeyir Hacibəylinin elmi yaradıcılığında nəzəri problemlər
Azərbaycan musiqi dilinin inkişafını Üzeyir Hacıbəyli musi- qisindən ayrı, təcrid olunmuş halda təsəvvür etmək mümkün ol- madığı kimi, musiqimizin nəzəri cəhətdən əsaslanıb inkişafını da alim-musiqişünas Hacıbəylinin yaradıcılığından kənarda təh- lil və tədqiq etmək qeyri-mümkündür. Azərbaycan musiqi dili- nin özünəməxsusluğunu müəyyənləşdirmək, onun təsnifatını vermək, inkişaf yollarını göstərmək üçün Ü.Hacıbəyli çox illər sərf etmişdir. Bəstəkarın musiqi-nəzəri fikirlərinin daha dolğun və sistemləşmiş ifadəsi onun sanballı tədqiqatı – “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları”nda öz əksini tapmışdır. Azərbaycan – musiqisinin bənzərsizliyini, spesifikliyini, onu digər Şərq xalqlarının musiqisindən ayıran cəhətləri təyin etmək, müəyyənləşdirmək Hacıbəylinin musiqişünaslıq fəaliyyəti boyu əhəmiyyətli inkişaf yolu keçmişdir ki, biz də onu izləməyə çalı- şacağıq. Musiqişünas fəaliyyətinin əvvəlində Azərbaycan musiqisini “Şərq musiqisi” kimi müəyyənləşdirir, yalnız sonrakı illərdə Azərbaycan musiqisini ümum “Şərq musiqisi” anlayışından ayı- raraq, onun haqqında xüsusi danışır. Burada iş terminologiyada deyil, məsələyə prinsipial münasibətdədir ki, bunun da həm icti- mai-tarixi, həm də musiqi-nəzəri səbəbləri vardır. Ümumiyyətlə, “Şərq sənəti” anlayışının, termininin (bura Şərq ədəbiyyatı, Şərq musiqisi, Şərq təsviri sənəti və memarlığı da daxildir) ictimai-tarixi planda geniş intişarı Avropanı mərkəz sayan Qərb alimlərinin fikirləri ilə bağlı idi. Şərq xalqlarının ay- rı-ayrılıqda incəsənətə gətirdikləri yenilikləri və xüsusiyyətləri bilmədən və ya ayırmadan, onlar Şərq xalqlarının yaradıcı fəa- liyyətini birgə araşdırırdılar. Tədqiqatçıların bir çoxunu, məsə- lən, Azərbaycan musiqisini İran musiqisindən və ya türk musiqi- Yüklə 3,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|