Microsoft Word II cild musiqi tarixi son 2017. doc
Yüklə 3,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
127
Moderato
Əsasən sıçrayışlar qaydasına əməl edərək, yuxarıda gətirilən parçada görduyümüz kimi, Ü.Hacıbəyli onları pozmağa da qorx- mur, yəni o bu qaydalara yaradıcı yanaşır. Yuxarıda göstərilən parçada o, iki dəfə qaydanı pozaraq alt kvartanın mayəsindən sekstaya və kvintanın mayəsindən oktavaya sıçrayış edir. Azərbaycan məqamlarında musiqi bəstələmək üçün sıçrayış- lardan əlavə çox vacib məsələ kadanslardır. Ü.Hacıbəyli iki cür kadensiya göstərir: tam və yarım kaden- siyalar. Tam kadensiya məqamın mayəsində bitir, yarım kaden- siyalar üçün isə kvinta, tersiya, kvarta, üst aparıcı tonda və me- diantada dayanma xasdır. “Koroğlu”nun 1-ci pərdəsindən Nigarın ariyasında kadansla- rı göstərək: 128
Ü.Hacıbəyli deyir ki, bütün məqamlarda tam kadensiya me- lodiyanın məqamın mayəsində bitməsi ilə tamamlanır. Azərbay- can məqamlarından bu mənada “Şüştər” və “Hümayun” məqam- ları istisnalıq təşkil edir. Məsələn, “Şüştər” məqamında melodi- yanın mayədə dayanacağı yarım kadensiya təsəvvürü yaradır. Buna misal olaraq “Sevgili canan” qəzəlini göstəririk. Qəzəl “Şüştər” məqamında yazılıb, onun “Tərkib” şöbəsini buna misal gətirə bilərik. Ü.Hacıbəyli tədqiqatında bu qaydaları göstərdikdən sonra məqamlarda melodiya bəstələmək qaydalarına keçir. Bu qayda- lar elə bil ki, melodiya bəstələmək qaydalarının struktur əsasları- nı hazırlayır. Ü.Hacıbəyli məqamların melodiyalarının quruluşu uçün xas olan musiqi ifadələrinin, cümlələrin və periodlarının simmetriyasını göstərir. O, melodiyaları əvvəl kiçik ifadələr, sonra cümlələr və daha sonra periodlar şəklində qurur. Hər bir məqam xarakter dayanacaq ilə özünün şöbələrinə malikdir. Mə- sələn, “Segah” məqamının aşağıdakı şöbələri vardır: Mayə-se- gah – dayanacaq mayədir; Şikəsteyi-fars – dayanacaq əsas tonun kvintası; Mübərriqə – dayanacaq əsas tonun kvintasının aparıcı tonu; Əraq – dayanacaq məqamın mayesidir və bütün səsqatarı bir oktava yuxarı keçirilir; Gərai – mayəyə qayıdışdır. Əraq ilə əlaqədar olaraq Ü.Hacıbəyli məqamın diapazonunun genişlənməsi, melodiya və onun inkişafı haqqında çox maraqlı mülahizə irəli sürür. Bu, ifaçılar üçün, həm oxuyanlar, həm də çalanlar üçün, böyük imkanlar yaradır. Bu prinsip əsasında mu- ğamat sənəti, “zil” adlanan xarakter yuxarı registr qurulmuşdur. “Bayatı-Şiraz” məqamına modulyasiya edilmiş “Segah” mə- qamının “Əraq” şöbəsində yazılmış “Sənsiz” qəzəlinin orta his- səsini misal gətiririk: 129
Beləliklə, “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları” tədqiqatın- da Azərbaycan məqamlarının xüsusiyyətiylə bağlı əsas müddəa- ları araşdırdıq. Melodiya Azərbaycan musiqi dilinin digər çox vacib, spesifik əlaməti onun melodik özünəməxsusluğudur. Ü.Hacıbəyli yazır: “Hava işinə gəldikdə musiqiyə cüzi də olsa əhəmiyyət verənlərin hamı- sına aydındır ki, bizim havalarımız heç də Avropa havalarına bənzəməz. Bunun da əsl səbəbi odur ki, bizim havalarımız, ba- xüsus dəstgah havalarımız “Tessitura” deyilən bir kiçik dairədə hərəkət etdiyi halda, avropalıların havaları, baxüsus “ariya”ların- 130
da sərbəst surətdə aşağı-yuxarı atılıb gəzişir və bu nəhv ilə bizim qulağımıza qərib və anlaşılmaz gəlir”. 1
yəsində geniş işıqlandırılmamışdır. Yalnız onun ayrı-ayrı söylə- diyi fikirlərindən məlum olur ki, o, Azərbaycan musiqi dili üçün xarakter olan iki növ melodik inkişafı ayırır. Bu, bir tərəfdən xalq mahnıları və təsniflərdə olan melodik inkişaf prinsipidir, di- gər tərəfdən isə muğamatın melodik inkişafıdır. Hacıbəyli yazır ki, “Bizdə bir çox təsnif və el mahnıları vardır ki onların havala- rı yalnız üç tonun (tonlar burada səslər mənasındadır – Z.S.) kombinasiyasından əmələ gəlir. Avropalılarda isə boylə hava gülüncdür. Qərəz, bizlər hava ixtira edərkən tonlarımızı böyük bir qəna- ət və hətta xəsislik ilə işlətməkdə olduğumuz halda, avropalılar buna əks olaraq, tonlar işlətməkdə payansız bir israf göstərirlər”. 2
bat edir. Məsələn, “Kəklik”, “Yeri dam üstə yeri”, “Qaladan qa- laya”, “Küçələrə su səpmişəm”, “Dara zülfün”, “Ağacda leylək”, “Yarın bağında” və başqalarını göstərmək olar. Trixord əsası olan bu mahnılardan birini – “Dara zülfün” mahnısını misal gətirək (“Azərbaycan xalq mahnıları” məcmuəsi, I cild, 1956). Trixord əsaslı bu mahnı “Segah” məqamında – re majorda yazılmışdı.
Xalq mahnılarının və təsniflərin trixord melodik əsası ilə ya- naşı, Ü.Hacıbəyli “Azərbaycan musiqi həyatına bir nəzər” məqa-
1 Hacıbəyov Ü. Azərbaycanda musiqi tərəqqisi. Əsərləri, II c., B., 1965, s. 242. 2 Yenə orada, s. 242-243. 131
ləsində “Şirvan şikəstəsi”, “Qarabağ şikəstəsi” kimi ritmik mu- ğamların da trixord əsasını qeyd edir. Xalq musiqimizin gözəl bilicisi Ə.Bakıxanovun yazısında “Qarabağ şikəstəsi”ni gətiririk:
Qeyd etmək lazımdır ki, xalq mahnılarının özünəməxsusluğu yalnız onun həcmi və diapazonu ilə məhdudlaşmır. Tersiya səsi ətrafında gəzişmə, tersiyanın əsasında sekvensiya zəncirləri və ya cavabverici quruluşlarda tersiyanın qeydə alınması, eləcə də kadensiyalarda tersiyalıq, tez-tez üçüncü pərdədən birinciyə və alt aparıcı tondan birinci pərdəyə yol və s. çox xarakterdir. Bu xüsusiyyətlərə malik olan bir neçə xalq mahnısını misal gətirək. Küçələrə su səpmişəm Qaladan qalaya
Yüklə 3,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|