Microsoft Word jurn Kitabshunasliq ve bibilioq 1(40) 17. docx
Yüklə 16,45 Kb. Pdf görüntüsü
|
155 Əvvəla, onu deyək ki, ümumtürk və Şərq-müsəlman mədəniyyətinin tərkib hissəsi kimi Azərbaycan mədəniyyəti bugünki vəziyyətinə uzunillik inkişaf yolu keçərək gəlib çıxmışdır. Təbii ki, bu mədəniyyətin formalaşmasında və inkişafında müxtəlif dövrlərdə cəmiyyətdə gedən çoxşaxəli proseslərin mühüm rolu olmuşdur. Erkən Orta əsrlərdə islamlaşmış ərazilərdə bəzi sosial-siyasi hadisələr baş verdi ki, həmin hadisələrin təsiri və həm də nəticəsi olaraq bir sıra dini ehkam və yasaqlar ya tamamilə aradan qaldırıldı, ya da xeyli dərəcədə yumşaldıldı. Belə ki, VIII-IX yüzilliklərdən başlayaraq, hakimiyyət uğrunda gedən siyasi çarpışmalarda məğlubiyyətə uğrayan bir sıra nüfuzlu İslam ideoloqları arasında bu dini dünyagörüşün bəzi müddəalarının təshihi və yeniləşdirilməsi meylləri yarandı ki, bu da ayrı-ayrı təriqətlərin meydana gəlməsiylə nəticələndi (5, 87-89). Orta əsrlərdə Azərbaycan müxtəlif feodal imperiyalarının əsarəti altında olmuş, əvvəlcə monqolların, sonra isə Teymurilər imperiyasının işğalları baş vermişdir. Bu işğal və basqılar zəminində bir sıra üsyanlar, etirazlar meydana gəlmişdi. Belə etiraz formalarından biri də mahiyyətində müəyyən demokratik ideya və azadlıq düşüncələrini əks etdirən insanların, savadlı və ziyalı şəxslərin toplaşma məkanı və formalarından biri də təriqət və cərəyanlar idi. Nə qədər ədəbi-bədii, fəlsəfi-estetik mahiyyət kəsb etməsindən asılı olmayaraq təriqətlər müəyyən mənada, bəzən rəmzi simvolik, bəzən isə birbaşa olaraq insanın daxili-mənəvi azadlığı ideyasını təbliğ edir və yayırdı. Bu prizmadan baxdıqda, orta əsrlər Azərbaycan mədəniyyətinin formalaşması və inkişafında mühüm rol oynayan təriqət və cərəyanların – ideya, fikir, əqidə generatorlarının cəmiyyətin ideoloji əsaslarının təşkil olunmasındakı rolunu görmək mümkündür. Məsələn, sufi-dərvişlər təkkə ocağında cəmləşərək öz ayin, mərasim və ideyalarını icra və təbliğ edirdilər. Təkkə ocağında təriqətə qulluq edən, məxsusi mərasimlər keçirən sufi-dərvişlər tərəfindən təriqət məzmunu daşıyan hekayətlər rəmzi-simvolik rəvayətlər düzüb qoşulur və təbliğ olunurdu. Və ya XIV əsrdə Azərbaycan ərazisində yaranan, daha sonra bir sıra ərazilərə də yayılan hürufilik təriqətinin mahiyyəti, əslində, yadellilərə, zülm və əsarətə qarşı mübarizə, insan azadlığı və hüquqlarının əldə olunmasına çağırış idi. Bunu isə Rey Oldenburqun vurğuladığı fransız və amerikan inqilabının, eləcə də ingilis maarifçiliyinin meydana gəlməsində mühüm rol oynayan kafe, qəhvəxana, meyxana kimi “üçüncü məkanlar”la müqayisə etmək mümkündür. Əslində, bu məkanlar müəyyən ideya və fikirlərin müzakirə olunduğu, vahid əqidə ətrafında birləşən insanların toplaşdığı məkan kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bundan əlavə, əgər biz Azərbaycan folklor nümunələrinə, xüsusən nağıl və dastan süjetlərinə baxsaq görərik ki, burada insanların toplaşdığı, biri-biri ilə ünsiyyətə girdiyi, fikir mübadiləsi etdiyi məkanlardan biri də çayxanalar, aşxana, hamam və karvansaraylardır. Dastan və nağıllarımızda səfərə çıxan 156 qəhrəman hər zaman gecələmək üçün karavansaraylara, mehmanxanalara üz tutur, çayxanalara qonaq olur və bu yerlərdə müxtəlif insanlarla, olay və hadisələrlə qarşılaşır. Özü də bu hadisə və olaylar həmişə onun gedəcəyi yerlər, görəcəyi işlərlə əlaqəli olur. Dastan və ya nağıl qəhrəmanı çətinliyə düşdükdə, əlacsız vəziyyətdə qaldıqda bu məkanlarda rast gəldiyi insanlardan aldığı xəbərlə, məlumatla yoluna davam edir, öz hədəfinə doğru irəliləyir. Məsələn, “Baftaçı Şah Abbas” nağılında dərviş libasını geyinib şəhərə çıxan Şah Abbas yuxuda gördüyü hadisələrlə bir aşxanada rastlaşır (2, 280-282). Yaxud “Aşıq Qərib” dastanında Dəli Mahmudun qəhvəxanasına yollanan Aşıq Qərib oradakıların xahişi ilə Təbrizi vəsf eləyir və camaatın gözü qarşısında Güloğlanla burada deyişir (1, 173-174). Daha bir nümunə göstərək. “Qurbani” dastanında Gəncə şəhərinin daş mehmanxanasının çayçısına gələn Qurbani oradıkıların qarşısında Dədə Yediyar kimi ustad sənətkarı məğlub edir (1, 222- 225). Bütün bu faktlar onu deməyə əsas verir ki, Rey Oldenburqun qeyd etdiyi xüsusi məkanlar, Azərbaycan mədəniyyətində də aktiv məkanlar kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb etmiş, cəmiyyətin və ayrı-ayrı insan qruplarının toplaşdığı, cəmləşdiyi yerlər kimi yaddaşlarda əks olunmuşdur. Hal-hazırki zamanımızda da, istər gənclərin, istərsə də orta və yaşlı nəslin nümayəndələrinin toplaşdığı, üz tutduğu ən mühüm məkanlar məhz çayxanalar, çay evləri, klub və kinoteatrlardır. İnsanlar sosial durumlarına, peşə və maraqlarına, dünyagörüşü və əqidələrinə və s. parametrlərə əsasən müxtəlif məkanlarda öz istirahət vaxtlarını keçirir, ünsiyyət və müzakirələr təşkil edirlər. Bu məkanlar, əslində, asudə vaxtın səmərəli və rahat keçirilməsi, insanların ünsiyyət və münasibət ehtiyaclarının ödənilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İnsanlar belə məkanlara qidanlanmaqdan daha çox ünsiyyət və münasibət üçün üz tuturlar. Ümumiyyətlə, Rey Oldenburqun “üçüncü məkanlar”la bağlı məsələyə hansı aspektdən yanaşmasından və Pyotr Laponun bu məsələyə münasibətdə hansı mövqe tutmasından asılı olmayaraq qeyd etməliyik ki, kafe, qəhvəxana, çayxana, klub, bərbərxana, hamam, ticarət mərkəzləri və s. kimi insanların toplaşdığı tarixi və müasir məkanların mahiyyətində çoxsaylı faktorlarla yanaşı, informasiya mübadiləsi və müzakirəsi, eləcə də ünsiyyət və kommunikasiya ehtiyacı mühüm yer tutur. Bu məkanlar məhz məlumat, xəbər, söz-söhbət, şayiə, yalan, həqiqət və s.-dən ibarət olan informasiya məkandır. Lakin bu məkanların rolu və funksiyası informasiya-kommunikasiya texnologiyaları meydana gələnə qədərki dövr üçün fərqli məzmun kəsb edirdisə, İKT-dən sonrakı dövr üçün yeni məna ehtiva etməkdədir. Təbii ki, bu zəmində kitabxanaların da mahiyyəti, forma və məzmunu da dəyişikliyə məruz qalmışdır. Bu məsələyə bir qədər sonra yenidən qayıdacağımızı nəzərə alaraq, Pyotr Laponun qeyd olunan məqaləsində kitabxanların “üçüncü məkan” kimi təhlili perspektivlərinə və onların sosial mahiyyəti ilə bağlı məsələlərə diqqət yetirək. Yüklə 16,45 Kb. Dostları ilə paylaş:
|