Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Az ərbaycan Milli Kitabxanası
- 1.4. Sinxronik – diaxronik tipologiya qarşılaşdırması haqqında
Azərbaycan Milli Kitabxanası 43 digər təsnifatlarda da (geniş anlamda, tipoloji tədqiqatların nəzərdə tutduğu) sistematizasiyanın reallaşdırılmasına baxmayaraq, istinad nöqtəsi kimi, qohumluq əlaqələri və ya coğrafi koordinat ümumiliyi deyil, bir tip daxilində «siniflənmə» üçün vacib olan ortaq göstəricilər əsas götürüldüyündən, daha dar çərçivədə terminoloji, «dövriyyə»də istifadədə olan «tipologiya» istilahı, təsnifat- lardan yalnız birinin – (artıq deyildiyi kimi) tip ideyasın- dan çıxış edən klassifikasiya ilə özləşdirilməkdədir. Heç şübhəsiz ki, elə bu səbəbdəndir ki, tipologiyanın ümumnəzəri problemlərini dəyərləndirmiş N.Ağazadənin bildirdiyi kimi, «bir çox halda, «tipologiya» deyildikdə, dil tipinin özü ehtimal edilir» və bu baxımdan tədqiqatçının mülahizələrinin təsdiqi üçün, İ.İ.Meşşaninovun «Tipoloji qarşılaşdırmalar və sistemlərin tipologiyası» əsərindən iqtibas gətirdiyi fikirlərdə («tipologiya dil materialı əsasında müəyyənləşdirilir…»; «…tipologiyalar …müqayisəli qarşılaşdırmalarla dəqiqləşdirilir») 1 anlayış «əvəzlənməsi»nin deyil, terminoloji qarışıqlığın yer aldığını söyləmək olar. Məsələ ilə bağlı dəyərləndirmələrimizi yekunlaşdıraraq onu bildirmək istərdik ki, dilçilik elmində «tipologiya» istilahının çoxsaylı təsriflərinin paralel istifadəsindən qaynaqlanan müəyyən terminoloji qarışıqlığın mövcud olmasına baxmayaraq,ümumi cəhət ondan ibarətdir ki, bu termin dillərin struktur quruluşu ilə bağlı araşdırma- lara,metodlara və s. tətbiq edilir. Lakin həmin tətbiq rəngarəngliyinə nəzərən söyləmək olar ki, «tipologiya» dillərin struktur-tipoloji özəllikləri ilə bağlı linqvistik fən- ndir və sözügedən istilahın daha dar anlamda istifafadəsi 1 Агазаде Н.Г. К вопросу о типологии языке / Научные записки. Язык и литература. XIII серия, 1968, №2, стр.15. Azərbaycan Milli Kitabxanası 44 onun ilkin semantikasına xələl gətirə bilməz. 1.4. Sinxronik – diaxronik tipologiya qarşılaşdırması haqqında Linqvitik tipologiya ilə bağlı geniş polemika oyatmış məsələlərdən biri də, heç şübhəsiz ki, bu təlimin hansı trayektoriyalı zaman koordinatlarından çıxış etməsi ilə bağlıdır. Başqa sözlə, burada, biz, sinxroniya – diaxroniya antinomik cütlüyünün qarşılaşdırmasından törəyən problemlə üzləşmiş oluruq. «Sinxroniya, yoxsa diaxroniya?»; «statika, yoxsa dina- mika?» - bu sualların birmənalı şəkildə və (əgər müm- künsə) birdəfəlik cavablandırılması tipologiyanın həmin məsələlərlə üzvi bağlılığa malik bir çox problemlərinin həllinə önəmli xidmət göstərmiş olar. Belə ki, bu antino- miya ilə bağlı seçim zamanı cavablandırmanın hansı nisbətdə olması tipoloji araşdırmaların ortaya çıxardığı nəticələrin həmin nisbətə müvafiq şəkildə dərk edilməsinə və ya ona (həmin nisbətə) uyğunlaşdırılmasına şərait yaradır. Belə ki, sırf sinxronik materialın dəyərləndirilməsi sayəsində əldə edilən nəticələr və ya morfem inventarının struktur təkamülünün (dil sinxroniyası nəzərə alınmadan) araşdırılması əsasında ortaya çıxan elmi-nəzəri müddəalar bir-birindən yetərincə fərqlənirlər. Maraqlıdır ki, onların (sinxroniya və diaxroniyanın) müştərəkliyi sayəsində əldə edilən araşdırma yekunları da yuxarıda qeyd olunan nəticələrdən bir o qədər fərqli mahiyyət kəsb edirlər. Biz, bu araşdırmada «linqvistik tipologiyada sinxroniya və diaxroniya» probleminin tam həllini təqdim edəcəyimizi iddia etməsək də problemin bəzi məqamlarına aydınlıq gətirməyə çalışmışıq. Macar tədqiqatçısı A.Rona-Taşın tipoloji metodun Azərbaycan Milli Kitabxanası 45 kompleksliyi haqqındakı tədqiqatından daha öncə gətirilən iqtibasa istinadən, linqvistik düşüncədə bir metod kimi tipologiyanın həm sinxronik, həm də diaxronik dilçiliyə tətbiq imkanlarına malik olması fikrinin mövcudluğu haqqında rəy formalaşa bilər 1 . Lakin məsələ ilə daha yaxından tanışlıq linqvistik tipologiyanın ən müxtəlif aspektlərində olduğu kimi, burada da əsaslı fikir ixtilafının mövcudluğunu ortaya qoyduğundan, sözügedən problemə yenidən qayıdaraq səsləndirilən fərqli mülahizələrlə bağlı münasibətimizi bildirməyi məqsədəuyğun hesab edirik. Belə ki, müəyyən qisim tədqiqatçılar tip anlayışına istinad edilən sistematizasiya üçün dillərin müəyyən zaman kəsiyindəki (sinxronik) qarşılaşdırmasından çıxış etməyi məqbul hesab edərək onun diaxronik tipologiyadan kəskin şəkildə fərqləndiyini önə sürdükləri halda, digər qrup araşdırıcılar sinxronik təhlilin müstəsna əhəmiyyətini inkar etmədən və ümumiyyətlə, sinxronik tipologiya – diaxronik tipologiya oppoziyasını qəbul etmədən, dilin inkişafı nəticəsində baş verən dəyişikliklərin onun (dilin) tipoloji xarakteristikasına labüd təsirini (daha dəqiq, onun tipoloji indeksasiyasına müdaxilə edə biləcəyini) əsas götürərək, tədqiqatlara tarixi aspektdən dəyərləndirmələrin cəlb edilməsinin vacibliyini vürğulayırdılar. «Tipologiyaya diaxronik parametrlərin tətbiq edilməsi- nin» və bununla da «tipologiya – müqayisəli-tarixi dilçilik» qatı oppozisiyasının aradan qalxmasının bir neçə istiqamətdə reallaşdığını» və «hal-hazırda çox az sayda dilçinin daha öncəki onilliklərdə olduğu kimi, tipologiya və tarixi linqvistikanın kəskin qarşılaşdırılması ilə razılaşa 1 Рона-Таш А.О комплесивности типологических методов / Лингвисти- ческая типология и восточные языки. Материалы совещания. М., 1965, стр.259. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|