Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Az ərbaycan Milli Kitabxanası
Azərbaycan Milli Kitabxanası 149 dillərin yalnız iltisaqi və insirafi tiplər arasında «bölün- məzliyi» ayrıca problem olmaqdan çıxaraq, tipoloji delimitasiya məsələsinin tərkib hissəsinə çevrilir. Digər tərəfdən, bantu dillərinin tipoloji xarakteristikası ilə bağlı fikirlərin belə geniş rakurslu olması problemin tipologiya nəzəriyyəsində mövcud olan və hələ də öz birmənalı həllini tapmamış məsələlərdən qaynaqlanmasına əminlik yaradır. Bantu dillərinin quruluş özəlliklərinin təhlilinə nüfuz etmədən onun strukturunun səciyyələndirməsi kontekstində ortaya çıxan (və artıq qeyd olunan) nəzəri məsələlərin, hətta, səthi analizi də buna şübhə yeri qoymur. Belə ki, bantu dillərinin flektivliyi ilə bağlı iddia müəlliflərindən biri olan K.M.Dok Altay dilləri ilə latın dilinin hallanma sistemi arasında böyük fərq olmadığını önə sürən T.Takerin mülahizələrini inkişaf etdirərək aqlütinasiyanın, sadəcə, birləşmə növü olduğunu bildirmiş və «Altay qrupunun insirafi dil ailəsi olmasının etriaf edilməli olduğunu» (?! – A.H.) iddia etməklə 1 (özünün də daha öncə qeyd etdiyi kimi) məsələnin, həqiqətən də, «flektivlik» istilahının fərqli interpretasiyasından qaynaqlandığını əyani şəkildə ortaya qoymuşdur. (Xatırladaq ki, T.Taker «hind-Avropa dillərindəki (daha dəqiq desək, sözyaradıcılığındakı) yekcinsliyin çatışmamazlığının və nəhayətsiz qeyri-aydınlığın Altay qrupu dillərinin sözyaradıcılığındakı aydınlıq və requlyar- lıqla təzad təşkil etdiyini» və bu dillər arasındakı prinsipial fərqin də yalnız, məhz, həmin təzaddan qaynaqlandığını önə sürmüşdür). K.M.Dokun mülahizələrinə münasibət bildirərkən, ilk olaraq, onu qeyd etməliyik ki, dilçi Altay dillərinin 1 Док К.М. Языки банту, флективные с тенденцией к агглютинации // Африканское языкознание. М., 1963, стр. 201. Azərbaycan Milli Kitabxanası 150 flektivliyi ilə bağlı iddialarının təsdiqi üçün apardığı müqa- yisələr zamanı latın dilinin formadüzəltməsinə etdiyi istinadların, belə demək mümkünsə, real əsasdan məhrum olmasının fərqinə varmamışdır. Söhbət, türk dilindəki hal paradiqması ilə (adem, ademin, ademe, ademi) flektiv dillərin klassik nümunəsi sayılan latın dilindəki analoqunun (viz, vizi, vizo, vizum) müqayisəsindən 1 gedir. * Sonuncudakı həmin söz-formaların tipik insirafiliyi təcəssüm etdirməməsi faktının gözardı edilməsindən doğan qeyri-səhihlik öz ardınca növbəti mərhələdə həmin standartın tətbiqindən dolayı ortaya çıxan yeni yanlışlığın meydana gəlməsini qaçınılmaz etmişdir. Halbuki, mövcud paralellik tam əks məcrada – iltisaqiliyin səciyyəvi özəllikləri prizmasından dəyərləndirilməli və latın dilinin sözdəyişimində aqlütinativ təbiətli tipoloji sapma elementlərinin yer alması faktı etiraf edilməli idi. Başqa sözlə, dilçi tipoloji nəzəriyyənin müəyyənləş- dirdiyi kriterilərdən çıxış etməyib, «verilmiş reallıq»dakı elementləri kriteri səviyyəsinə qaldırmışdır. Hipotetik olaraq, K.M.Dokun (latın dilindəki) qeyd olunan dil faktlarının tipoloji sapma ünsürlərini təcəssüm etdirməsi ilə bağlı fikri qəbul etdiyini zənn etsək, o zaman tədqiqatçının bantu dilinin birmənalı flektivliyi ilə əlaqədar iddialarının 1 Док К.М. Языки банту, флективные с тенденцией к агглютинации // Африканское языкознание. М., 1963, стр. 201, 203. * Щашийяйя чыхараг, ону да гейд едяк ки, латын дилинин тясриф системиндя (мяс: ланда «тярифля»; ландас «сян тярифляйирсян») илтисаги цнсцрлярин мювжудлуьунун бир чох тядгигатчылар тяряфиндян етирафы диэяр флектив диллярдяки аглцтинатив елементлярин тясбити ишиня билаваситя йардымчы ол- мушдур. Мясялян, латын тясрифинин аглцтинатив елементлярля йетяринжя зянэин олмасыны гейд едян В.П. Старынин сами тясриф системинин тящлили заманы ону флективлик еталону кими дейил,типолоъи модификасийа нцмуняси олараг нязярдян кечирир вя мцвафиг паралелликляр апарыр. (бах: Старинин В.П. Структура семитского слова. Прерывистые морфемы. М., 1963, стр.15). Azərbaycan Milli Kitabxanası 151 arqumentasiya bazasının ciddi şəkildə zəifləməsinin şahidi olacağıq. Deməli, bantu dillərinin tipoloji xarakteristikasının aparılması üçün flektiv dillərdəki mövcud dil faktlarından deyil, insirafi dil etalonu kriterilərindən çıxış edilsə, sözügedən dillərin «inkişaf etmiş flektiv» quruluşa malik olması fikrinin yanlışlığı aşkarlanmış olar ki, bu da digər qrup araşdırıcıların suaxili və ona qohum dillərin insirafi ünsürlərdən xali olmayan aqlütinasiya daşıyıcılığı ilə bağlı mülahizələrinin doğruluğunu ortaya qoymuş olur. Lakin sözügedən dillərin tipoloji səciyyələndirməsi işində subyektiv amildən – təsnifat kriterilərinin fərqli yo- rumlarından törəyən fikir müxtəlifliyindən bəhs edildiyi təqdirdə, digər məsələni – bantu dillərinin determinantası ilə bağlı təzadlı mülahizələrə təkan verən (obyektiv) dil reallığı ilə əlaqədar bir məqamı diqqətdən kənarda qoymaq istəməzdik. Məhz, həmin məqam dil strukturundakı sapma elementlərinin əksəriyyət təşkil etməyən, lakin bununla belə, öz araşdırmasını tələb edən hissəsi ilə bağlı təhlillərə keçməyə imkan yaradacaqdır. Söhbət ekstralinqvistik amillərin təsiri ilə dil strukturunda cərəyan edən və verilmiş tipoloji xarakteristikanın bu və ya digər səviyyədə dəyişməsinə yol aça bilən proseslərdən gedir. 1 Bantu dilləri ilə bağlı əksər tədqiqatlarda onların bir qisminin (E.Benvenistə görə, şimal-şərq zonasını əhatə edən dillərin; 2 N.B.Meçkovskayanın qeydlərinə əsasən isə, Tanzaniya, Keniya, Uqanda, Zair, Mozambik və s. ölkələrdə geniş yayılmış suaxili dilinin 3 ) IX-XI əsrlərdə 1 Щямин факторларын тящлилиня бир гядяр сонра гайыдажаьыг. 2 Бенвенист Э. Классификация языков / Введение в языкознание. Хрестоматия. Минск,1988, стр. 304. 3 Мечковская Н.Б.Общее языкознание. Структурная и социальная типология языков. М., 2003, стр. 164. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|