Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Az ərbaycan Milli Kitabxanası
- «flektiv xarakterli xüsusiyyətlərin» boy göstərdiyini
- «iki müxtəlif tipin dayandığını»
Azərbaycan Milli Kitabxanası 143 dırdığından, struktur quruluşunun formalaşmasında, məhz, bu iki tipoloji tendensiyadan hansı birinin aparıcı mahiyyət kəsb etməsi ilə bağlı polemikaların səngimək bilmədiyi bantu dillərinə diqqət yetirmək istərdik.Bizim bu dilin tipoloji determinantası ilə bağlı məsələyə münasibət bildirmək istəyimizin başlıca təkanverici amili, şərti olaraq, bu dilin adı ilə bağladığımız fenomenin mahiyyətinə nəzər salmaq arzusundan qaynaqlanır. Tədqiqatın daha öncəki bölümündə linqvistik tipologiya nəzəriyyələrinin bəzilərində «təmiz» dil tipinin mövcud olmamasının etirafı fonunda vəziyyətdən, bir növ, «çıxış yolu» kimi tam əks yanaşmanın - «qarışıq tip» anlayışının ortaya atılması haqqında ətraflı dəyərləndirmələr aparılmışdır. Biz, həmin mülahizə və dəyərləndirmələrin məntiqi davamı olaraq, problemin nəzəri təhlil həllinin arayışında qeyd olunan formatdan (nəzəri dəyərləndirmə formatından) kənara çıxmadan, məsələnin daha konkret boyutlarda araşdırmasını aparmaq istərdik. İlk olaraq, yanlış anlaşılmaların meydana gəlməsini önləmək üçün onu qeyd etməliyik ki, əslində, bantu dilləri linqvistik ədəbiyyatlarda ikili tipoloji «kimlik vəsiqəsi» almış yeganə dil deyil. Belə ki, müvafiq ədəbiyyatların ən səthi statistik dəyərləndirməsi nəticəsində tipoloji xarakteristikası ilə bağlı oxşar dublet səciyyələndirmə təklif edilən bir çox dilin mövcud olduğunu təsbit etmək mümkündür. Bu kontekstdə əksər nəzəri ədəbiyyatlarda tipoloji təmayüllərin özəlliklərinin təhlili çərçivəsində (demək olar ki, bir qayda olaraq) iltisaqilik örnəyi (daha dəqiq desək, tipik aqlütinativ dil nümunəsi) qismində nəzərdən keçirilən fin – uqor dilləri sırasında yer alan eston dilini, xüsusilə, qeyd etmək istərdik. Belə ki, aid olduğu dil ailəsinin aqlütinativ quruluşa malik olması heç bir skepsisə rəvac vermədiyi halda, bu dilin öz müasir struktur Azərbaycan Milli Kitabxanası 144 quruluşunda sırf iltisaqi quluşlu olmaqdan çıxaraq, aqlütinativ – flektiv mahiyyət kəsb etməsi əksər fin – uqorşünaslar və tipoloqlar tərəfindən yekdilliklə qeyd edilir. 1 Doğrudur, aqlütinativ quruluşlu fin-uqor dillərində flektiv təbiətli mexanizmin müəyyən paradiqmatik münasibətlərin icrası zamanı sıx-sıx işə düşdüyü bir çox tədqiqatlar sırasında təsdiqlənmişdir. Xatırladaq ki, V.İ.Lıtkin fin-uqor ulu dilinin tamamilə aqlütinativ olduğu halda, ondan törəyən müasir dillərdə «flektiv xarakterli xüsusiyyətlərin» boy göstərdiyini bildirmişdir (kursiv bizimdir – A.H.). 2 Onun fikirlərinə şərik çıxan digər fin-uqorşünas alim K.Y.Maytinskaya da həmin ailəyə daxil olan dillərin, istisnasız olaraq, hamısında insirafi elementlərin müşahidə olunduğunu qeyd etmişdir (kursiv bizimdir – A.H.). 3 Problemi daha kəskin şəkildə qoyan G.İ.Kert isə, ümumiyyətlə, saam dilinin strukturunun əsasında təkcə aqlütinasiyanın deyil, «iki müxtəlif tipin dayandığını» (söhbət aqlütinativlik və flektivlikdən gedir. – A.H.) və istər saam dilinin, istərsə də fin və eston dillərinin artıq «təmiz iltisaqilik»dən yetərincə uzaq olduğunu önə sürmüşdür (kursiv bizimdir – A.H.). 4 1 (бах: Пентус М.Р. Эстонский язык. http://lpcs.math.msu.su. ; Эстонский язык www.philol.msu.ru; Эстонский язык http://www.finnougoria.ru; Эс- тонский язык http://www.lca.ru 2 Лыткин В.И. Общие сведения о финно-угорских языках. Сравнитель- ная фонетика финно-угорских языков / Основы финнско-угорского языкознания. Вопросы происхождения и развития финно-угорских языков. М., 1974, стр.22. 3 Майтинская К.Е. Сравнительная морфология финно-угорских языков / Основы финнско-угорского языкознания. М., 1974, стр.217. 4 Керт Г.М. Именная и глагольная основы в кильдинском диалекте саамского языка / Вопросы финнско-угорского языкознания, М.-Л., 1962, с.143-153. Azərbaycan Milli Kitabxanası 145 Göründüyü kimi, eston dilinin timsalında və onun digər fin – uqor dilləri ilə müqayisəsi əsasında müşahidə etdiyimiz vəziyyət, yəni flektivləşmə tendensiyasının yal- nız ayrıca götürülmüş bir dildə deyil, bütöv bir dil ailəsində yer alması faktının təsbiti tipoloji modifikasiya prosesinin heç vəchlə spontan ola bilməyəcəyini və dil sisteminin alt qatlarınla «kodlaşdırılmış» inkişaf modelinə müvafiq şəkildə gerçəkləşdiyini ortaya qoyur.Başqa sözlə, dil proqramlaşdırılmış sxem üzrə dəyişikliklərə məruz qalır. Və bu prosesin reallaşmasında bir sıra intralinqvistik və ekstralinqvistik amillər rol oynadığından sözügedən qəbildən metamorfozların gerçəkləşmə səviyyəsi müxtəlif dillərdə fərqli realizasiya göstəricilərini ortaya qoyur. Biz, tipoloji metamorfozların gerçəkləşməsini sürətlən- dirən və ya onların reallaşmasını önləyən obyektiv və subyektiv səbəblərin təhlilinə tədqiqatımızın digər bölüm- lərində geniş şəkildə yer verəcəyimizdən bu məqamda əsas diqqətimizi «qarışıq tip» və ya «bantu dili fenomeni»ni meydana çıxaran faktorların dəyərləndirilməsinə yönləndirmək istərdik. Problemin təhlilinə girişdə bildirdiyimiz kimi, biz, sözügedən məsələni, şərti olaraq, məhz, «bantu feno- meni» kontekstində dəyərləndirəcəyik. Belə ki, yuxarıda haqqında bəhs etdiyimiz eston dilindən fərqli olaraq, aparılan çoxsaylı tipoloji dəyərləndirmələrə rəğmən, bu dillin (tipoloji) xarakteristikası ilə bağlı yekdil bir fikrin hasil edildiyini söyləmək qeyri – mümkündür. Məhz, bu məqam onları (bantu dillərini) xüsusi növ politipologizm örnəyi olaraq maraqlı tədqiqat obyektinə çevirir. Bantu dilləri üzrə görkəmli mütəxəssislərdən sayılan G.P.Melnikov və N.V.Oxotinanın qeyd etdikləri kimi, əksər tədqiqatçılar bu dillərin fleksiya elementlərinə malik iltisaqi dil olması mövqeyindən çıxış etdiyi halda (kursiv Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|