Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Az ərbaycan Milli Kitabxanası
Azərbaycan Milli Kitabxanası 152 ərəb dilinin güclü təsirinə məruz qalması və bu təsirin birincilərin (bantu dillərinin) morfologiyasında ciddi də- yişikliklərə yol açması (kursiv bizimdir – A.H.) faktı qeyd edilir. Əgər həmin məlumatlar fonunda bantu dillərinin iltisaqiliyi ilə «aqlütinasiyanın sami variantı» arasında ciddi bənzərliklərlə bağlı D.A.Olderoqqe, N.V.Oxotina, G.P.Melnikov və başqalarının 1 mülahizələrini dəyər- ləndirmiş olsaq, burada qrammatik interferensiya hadisəsinin tipoloji səciyyələndirməyə birbaşa nüfuz etməsini təsbitləmiş olarıq. Bantu dillərinin qarşılıqlı təsirinin birmənalı şəkildə müəyyənləşdirilməsi məsələsi tədqiqatımızın obyektindən kənarda qalsa da, söylənilənlər bu dillərdəki tipoloji sapma elementlərinin meydana gəlməsində ekstralinqvistik faktorların rolundan danışmağa imkan verir. Həmin amillərin, konkret olaraq, «bantu dili» fenomeninin meydana gəlməsində hansı səviyyədə rol oynadığını müəy- yənləşdirməyə keçmədən öncə, bir qədər haşiyəyə çıxıb dilin inkişafına yol açan ekstralinqvistik faktorların ma- hiyyəti ilə bağlı, daha dəqiq desək sözügedən faktorların tipoloji modifikasiyaların gerçəkləşməsindəki mümkün iştirak payının dəyərləndirməsinə diqqət ayırmaq istərdik. 3.3.2. Dil sisteminin qeyri-diskret mahiyyətli inkişafda olması,demək olar ki, əksər tədqiqatçılar tərəfindən birmənalı şəkilədə etiraf edilmişdir. Başqa sözlə desək, dilçilik elminin bu inkişafın hansı təkanverici amillərin təsiri ilə baş verməsi, hansı istiqamətdə gerçəkləşməsi və hansı şəraitdə reallaşması ilə bağlı konkret və birmənalı təkamül «formulu»nu təklif etməməsinə baxmayaraq, dil 1 Мельников Г.П., Охотина Н.В. Выявление детерминанты и классифи- кация морфем банту (на материале суахили) // Проблемы африканского языкознания. Типология, компаративистика, описание языков. М., 1972, стр. 11. Azərbaycan Milli Kitabxanası 153 sisteminin dəyişkənliyə meylliyi inkaredilməz fakt olaraq nəzərdən keçirilir. Dil sistemi öz çoxkomponentli iyerarxik quruluşu ilə və bu quruluşun modelini şəkilləndirən xüsusi daxili nizamı ilə həmin inkişaf prosesinin tənzimlənməsini gerçək- ləşdirməyə müvəffəq olur. Məhz, həmin nizam dillərin daxili quruluşunun özəlliklərinin doğurduğu zərurətin məqbul bildiyindən daha artıq dəyişməsini və ya xarici amillərin təsiri ilə komunikabellilikdən (ünsiyyət üçün uyarlıqdan) çıxa biləcək səviyyədə «yeniləşməsi»ni mümkünsüz edir. Dil sisteminin xəyali inkişaf trayekto- riyasının canlandırılmasının mümkünlüyü şəraitində «dalğavari» çertyojla qarşılaşa biləcəyimizi qeyd edən B.A.Serebrennikov «dillərin xətti (eyni səviyyədə, bərabər şəkildə – A.H.) olaraq inkişaf etmədiyini», «onların tərkibindəki bəzi elementlərin dəyişməsi şəraitində, digər elementlərin uzun müddət, bəzən, hətta, bütöv yüzilliklər boyu olduğu kimi qaldığını» qeyd etmişdir. 1 Məlum olduğu kimi, həmin təkamülü şərtləndirən amillər yekcins təbiətli olmayıb dildaxili və dilxarici olmaq üzrə iki yerə bölünür. Birinci qrup amillər dilin daxili nizamında «kodlaşdırılmış» təkamül «zəncir»inə müvafiq inkişafı ehtiva etdiyi halda, ikinci qrup faktorlar sırasına dil – cəmiyyət, dil – fərd əlaqələrindən doğan təsir mexanizmləri, habelə bilinqvistik və polilinqvistik mühit və bu mühit daxilindəki dillərarası münasibətlərin intensivlik səviyyəsindən asılı olaraq meydana çıxan müxtəlifcinsli ekstralinqvistik amillər aid edilir.Müxtəlif səviyyəli dil əlaqələri dil sistemində onların (bu əlaqələrin) intesivlik səviyyəsi ilə birbaşa mütənasiblik təşkil edən fəsadlara yol açır ki, bu da bəzi özəl hallarda tipoloji modifikasiyaların 1 Серебренников Б.А. Общее языкознание http://www.classes.ru/grammar/ 115.Serebrennikov Azərbaycan Milli Kitabxanası 154 meydana gəlməsi ilə nəticələnir. Aşağı səviyyəli dil əlaqələri yalnız leksik inventarın zənginləşməsi və ən yaxşı halda bəzi «psixoloji morfem üzvlənməsi»nə asanlıqla məruz qalan şəkilçi morfemlərin mənimsənilməsi ilə yekunlaşdığı halda, daha yüksək intensivliyə malik kontakt şəraitində dillərin tipoloji indeksasıyasına birbaşa və ya dolayı müdaxilə halları meydana çıxa bilər. Məsələn, yüksək səviyyəli dil əlaqələri nəticəsində dil ittifaqları yarana bilər. «Areal - linqvistik birlik növü olan dil ittifaqları kontaktda olan və … qarşılıqlı təsir nəticəsində ortaqlaşmaya məruz qalan ümumi struktur – tipoloji göstəricilərə malik olan dilləri ehtiva edir» (kursiv bizimdir – A.H.). 1 Əgər tipik «dil ittifaqı» modelini təcəssüm etdirən «Balkan dil birliyi»nə daxil olan dillərin struktur qurulu- şunda baş vermiş modifikasiya proseslərinin mahiyyətinə (ötəri də olsa belə) nəzər salsaq,bu zaman «bantu dili fenomeni»nin meydana gəlməsində (mümkün) bantu – sami dil ittifaqının təsir edə biləcəyi ilə bağlı ehtimalların əsassız olmadığı ortaya çıxar. Belə ki, bu ittifaqda yer alan «bolqar, makedon, (qismən də) serbo – xorvat, rumın, alban və yeni yunan dillərinin… fonetika, morfologiya və sintaksisində… bir sıra ortaq xüsusiyyətlər inkişaf tapmış, 2 konkret olaraq, «rumın, bolqar, alban dillərində (ortaya çıxması bu dillərin hind – Avropa ortaqlığı ilə izah edilə bilməyəcəyi) postpozitiv müəyyənlik artikli meydana gəlmişdir. 3 1 Нерознак В.П.Языковые союзы http://www.oval.ru/enc/87641.htm. 2 Нерознак В.П.Языковые союзы http://www.oval.ru/enc/87641.htm. Трубецкой Н.С.Вавилонская башня и смешение языков(Наследие Чингисхана)http://www.hrono.info/statii/tower.html 3 Вайнрайх У.Одноязычие и многоязычие / (Новое в лингвистике. - Вып. 6. Языковые контакты. http://www.philology.ru/linguistics1 Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|