Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Az ərbaycan Milli Kitabxanası
Azərbaycan Milli Kitabxanası 140 dilçinin türk dillərindəki insirafiliyin iş əmsalını az qala sami dilləri ilə eyniləşdirməklə nümayiş etdirdiyi qeyri- ardıcıllığın başlıca səbəbi (morfoloji təsnifat kriterilərini şübhə altına alan əksər tədqiqatlarda olduğu kimi) dil təkamülü ideyasının prinsipcə inkarıdır. Burada «abstrakt evolyusionizm»in tənqidi ilə başlayan təhlillər Şleyxer təsnifatından özünəməxsus şəkildə bəhrələnən N.Y.Marrın «Yafəs nəzəriyyəsi»nin ifşası ilə davam etdirilir. 1 Bu da sonuncu məsələ ilə bağlı dəyərləndirmələrdə, təkcə dilin «vulqar solsiallaşdırılması»ndan haqlı imtina ilə deyil, təkamül ideyasının şübhə altına alınması ilə nəticələnir. Bu məqamda bir qədər haşiyəyə çıxıb «qarışıq tip» anlayışının meydana gəlməsinə rəvac verən və tipoloji definisiya baxımından yetərincə çətinliklərə yol açan bəzi dillərin struktur özəlliklərinin təhlilinə diqqət ayırmaq istərdik. 3.2.3. «Qarışıq tip» problemi kontekstində aparılan dəyərləndirmələr fonunda, sapma faktları probleminin bəzi hallarda təsnifatlandırılan obyektin – dünya dillərinin «verişmiş reallığı»nın tərkib hissəsi olaraq ortaya çıxmayıb, bir növ, süni zəmində yaradıldığını da etiraf etmək lazımdır. Söhbət tipoloji delimitasiya problemi ilə üzvi bağlılıq nümayiş etdirən anomaliya hallarından gedir. Dil tiplərinin əsaslı şəkildə fərqləndirən xarakterik özəlliklərlə bağlı yorum müxtəlifliyi müşahidə edilmədiyi halda, müvafiq istiqamətli araşdırmalarda tiplərarası həmhüdud «zona»da yer alan faktların tipoloji səciyyə- ləndirilməsi işində ortaq məxrəcin hasil edildiyini söylə- mək qeyri-mümkündür. Məhz, bu səbəbdən, konkret dillərin tipoloji xarakteristikasını verən və ya müxtəlif- sistemli dillərin müqayisəsindən çıxış edən tədqiqatlarda, 1 Йеня орада, с. 123-124. Azərbaycan Milli Kitabxanası 141 sözügedən həmhüdud «zona»da cərəyan edən proseslərin bir çox halda araşdırmadan kənarda qaldığının şahidi oluruq. Daha dəqiq desək, tədqiqatımız boyu müraciət etdiyimiz bir sıra araşdırmalardan da müəyyənləşdirdiyimiz kimi, həmin «zona»da yer alan faktlar ya müvafiq tipoloji xarakteristikasını almadan, bəsit fonetik dəyişikliklər qismində dəyərləndirir, ya da hazırkı vəziyyətində aparıcı tipoloji təmayülə tam müxalif mövqe sərgiləməməsinə rəğmən tipoloji anomaliya qismində səciyyələndirilir. Məhz, sonuncu qisim təhlillər sayəsində (artıq söy- lədiyimiz kimi), süni zəmin əsasında formalaşan tipoloji sapma halları meydana gəlir.Belə ki, bəzi hallarda araşdırmaçılar hər hansı bir mürəkkəb söz və ya söz - formanın meydana gəlməsində aqlütinativ mexanizmin iştirak faktından çıxış edərək və sonrakı proseslərin tam fuziyon mahiyyət kəsb etməsini gözardı edərək, həmin elementləri birmənalı şəkildə aqlütinasiya ünsürü kimi səciyyələndirirlər ki, bu da «verilmiş reallığ»ın təhlilindən daha çox, diaxronik tipologiya mövqeyindən dəyərlən- dirməni təcəssüm etdirmiş olur. İstənilən halda, məhz, tiplərarası həmhüdud «zona»nın, bu mövqedə qərar tutan faktların tipoloji «inventarizasiyası»nın aparılması baxımından çox əlverişsiz olmasından dolayı, burada cərəyan edən proseslərin xüsusi və təfsilatlı təhlillərlə ehtiyac duyduğunu söyləmək olar. Və əgər (ekstralinqvistik amillərin güclü təsiri olmadığı şəraitdə) «morfoloji tipin dəyişməsi; lakin olduqca gec; hətta, qrammatik quruluşdan daha asta templərlə dəyişməsi» 1 fikrinin bu və ya digər şəkildə əksər tipoloqlar tərəfindən dəstəklənməsi faktını nəzərə alsaq, həmin etiraf olunan uzunmüddətli keçid mərhələlərində cərəyan edən proseslərin düzgün və 1 Чикобава А.С. Введение в языкознание. Часть I, М., 1952, стр.19. Azərbaycan Milli Kitabxanası 142 hərtərəfli dəyərləndirilməsi baxımından, tiplərarası həmhüdud «zona»da qərar tutan anomaliya hallarının adekvat təhlil həllini tapmasının vacibliyi bir daha yəqinləşər. Dilin daim (hətta, güclə seziləcək tempdə olsa belə) inkişafda olması, bir çox halda onun ümumi quruluşundakı aparıcı tipoloji təmayül elementlərinin mütləq dominantlığını mümkünsüz edir. Lakin resessiv səciyyə daşıyan elementlərin özlərinin də (artıq söylənildiyi kimi) yekcins xarakter kəsb etməməsi dillərin aqlütinativ – flektiv və ya kök–aqlütinativ olmasından danışmağa imkan vermir: tədrici inkişaf belə kəskin keçidlərin qarşısını alır. Məsələn: aqlütinativ türk dillərindəki tipoloji sapma elementləri həm kök dil quruluşunun relikt formalarının, həm də insirafi təbiətli ünsürləri əhatə etdiyindən, bu dillərdəki tipoloji təmayüllərin ümumi qarşılaşdırması zamanı aparıcı tendensiyanın dilin struktur quruluşunun formalaşdırılmasındakı iştirak payı digər təmayül elementlərinin ayrı-ayrılıqda çəkisindən dəfələrlə artıq olduğu müəyyənləşir. Lakin dilçilik ədəbiyyatlarında struktur quruluşu bir deyil, iki tipoloji təmayülün öncüllüyü şəraitində formalaşmış dillər haqqında məlumatların mövcudluğu, daha öncə səsləndirilən mülahizələrin kontekstində həmin halların izahının verilməsini tələb edir. 3.3. «Bantu dili» fenomeni və ya profleksivlik haqqında (ekstralinqvistik faktorların təsiri ilə dil sistemində baş verən modifikasiyaların «tipoloji sapma» və ya «hibridləşmə» limitinə dair) 3.3.1.Tədqiqatımızın obyektindən dolayı, bizi iltisaqi və insirafi təmayüllərin birgəmövcudluq şəraiti maraqlan- Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|