Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Az ərbaycan Milli Kitabxanası
Azərbaycan Milli Kitabxanası 164 faktlar əksər hallarda tipoloji modifikasiya limitini aşaraq tiploji «yenidənqurma» şəklini alırlar. 3.3.4. Ekstralinqvistik faktorlardan qaynaqlanan tipoloji anomaliya hallarının təhlili məsələsinə qayıdaraq onu qeyd edək ki, sözügedən halların yekcins mahiyyət kəsb etməməsi onların aşağıdakı şəkildə təsnifatlandırılmasını labüd edir: 1) yadstrukturlu dil sisteminin təsiri ilə baş verən və həmin təsirə məruz qalan dilin daxili imkanlarının yenidən dəyərləndirilməsi ilə gerçəkləşən dəyişikliklər; 2) yadstrukturlu elementlərin (hazır şəkildə) mənimsənilməsi ilə reallaşan qrammatik interferensiya. Şəkilçi alınmalarını əhatə edən II qrup sapma element- lərinin interferensiyasının yalnız morfem «qabarıqlığı» şəraitində gerçəkləşə bilməsindən dolayı, bu qəbildən ünsürlərin, əsasən, flektiv dillərdəki iltisaqi (alınma) morfemləri əhatə etdiyini söyləmək olar. Lakin şəkilçilərin daxili formasının bərpa edilməsi qeyri-mümkün olan alınma söz tərkibində (məs: Arakçeev mənimsənilməsi halları bu sıraya aid edilə bilməz. Məhz, morfem «qabarıqlığı» faktorunun alınma şəkilçinin üzvlənən komponent kimi dərkinə imkan yarada bilməsindən dolayı, həmin xarakteristikaya (digər insirafi dillərlə müqayisədə nisbətən daha çox) uyğun gələn analitik-flektiv dillərin sözügedən qrup interferensiya faktları üçün daha əlverişli şərait təqdim etdiyini söyləmək olar. Lakin burada onu da vurğulamaq lazımdır ki, morfem alınmalarını ehtiva edən qrup sapma elementləri çoxsaylı ративистику. М., 2001, стр.110.) мцлащизяляринин перифразына йол вермяли олажаьыг: пижин вя креол диллярин типолоъи аспектдя дяйярляндирмясинин нятижяляринин «нормал» дилляря шамил едилмяси реал дил материалынын типолоъи тякамцл юзялликляринин йанлыш мяжрада гавранылмасына йол ача биляр. Azərbaycan Milli Kitabxanası 165 olmayıb dilin iltisaqi indeksasiyasına güclü təsir etmə imkanına malik deyil. Daha dəqiq olsaq, hadisələrin əks məcrada cərəyan etdiyini etiraf etməliyik: iltisaqi morfem alınmaları ilə bağlı interferensiya prosesi hər hansı bir konkret flektiv dilin aqlütinativlik əmsalının imkan verdiyi çərçivədə tənzimlənir. Başqa sözlə burada da, dilin daxili inkişaf qanunauyğunluqlarının «sanksiyalaşdırıcı»; «sifarişverici» qüvvə rolunda çıxış etdiyini təsbit etmək olar. Bu qəbildən tipoloji sapma faktlarından fərqli olaraq, daha rəngarəng təzahür xüsusiyyətlərinə malik birinci qrup (yəni yadstrukturlu sistemin təsiri ilə baş verən və həmin təsirə məruz qalan dilin daxili imkanlarının yenidən dəyərləndirilməsi ilə gerçəkləşən dəyişiklikləri ehtiva edən) anomaliya hallarına gəlincə, onların özlərini də iki yerə bölmək mümkündür. Belə ki, bu dəyişikliklər sırasında xarici dil təkanından sonra, növbəti mərhələdə baş verən prosesləri onun (xarici dilin) bilavasitə təsiri ilə reallaşan anomaliya hallarından fərqləndirmək lazımdır. Başqa sözlə, birinci yarımqrupun əhatə etdiyi sapma elementlərinin meydana gəlməsində xarici dil amili implisit şəkildə təzahür tapdığı halda (məs: bolqar dilinin analitikləşməsində qonşu dillərlə əlaqə faktoru 1 önəmli rol oynasa da, məhz, həmin prosesin – analitikləşmənin məntiqi davamı olaraq ortaya çıxan iltisaqi indeksasiya artımını bilavasitə sözügedən amillə əlaqələndirmək çətindir). Digər yarımqrupa daxil olan anomaliya hallarının 1 Болгар дилинин аналитикляшмясиндя вя бу аналитикляшмя просеси нятижясиндя синтетик- флектив гурулуша малик гощум славйан дилляриндян фяргли олараг артикл ялдя етмяси мясяляси бир чох тядгигатларда гейд едилир. (мясялян,бах: Серебренников Б.А. Роль человеческого фактора в языке. Язык и мышление. http://www.classes.ru/grammar/119.Serebrennikov Azərbaycan Milli Kitabxanası 166 yaranma səbəbləri sırasında dil əlaqələri faktorunun əhəmiyyətli rol icra etməsi faktı (məs: erməni dilindəki iltisaqiləşmə tendensiyasında olduğu kimi 1 ) aşkar sezilir. Meydana çıxmasında ekstralinqvistik amillərin önəmli rol oynadığı ayrı-ayrı tipoloji sapma faktlarının fərdi özəllikləri ilə bağlı məsələlərə konkret anomaliya hadisələri çərçivəsində toxunulacağından, bu məqamda sözügedən mövzu ilə əlaqədar təhlilləri (ümumi təsnifatlandırmanı) yekunlaşdıraraq, bir daha vurğulamaq istərdik ki, əksər situasiyalarda xarici dil faktoru dil sisteminin daxili qanunauyğunluqları ilə şərtlənən proseslərin katolizatoru funksiyasını icra edir. Ekstralinqvistik faktorların iştirakı ilə təsbit edilən tipoloji sapma hallarının böyük qisminin dil sisteminin məlum təkamül sxemindəki ardıcıllığa müvafiq təbiət sərgiləməsini də (yəni, iltisaqi dillərdə insirafi elementlə- rin, analitik flektivlik zəminində «təkrar aqlütinasiya» ünsürlərini təcəssüm etdirməsini), məhz, bununla – daxili və xarici inkişaf qanunauyğunluqlarının qarşılıqlı şərtləndirilməsi ilə izah etmək olar. Lakin əks istiqamətli proseslərin müşahidə edilməsi bəzi hallarda xarici faktor- ların intensivliyi sayəsində dil sistemində kodlaşdırılmış təkamül sxemindən fərqli məcrada cərəyan edən dəyişikliklərin istisna edilmədiyini ortaya qoyur. Belə ki, E.Tenşiev salar dilində çin dilinin təsiri ilə şəxs şəkil- çilərinin reduksiya uğradığını bildirmişdir. 2 Türk dilləri 1 Мцасир ермяни дилиндя илтисагиляшмя просесинин мцшащидя едилмяси вя бу просесин билаваситя гоншу диллярин, о жцмлядян, аглцтинатив гурулушлу Азярбайжан дилинин тясири иля эерчякляшмяси факты бир сыра арашдырмаларда вурьуланмышдыр.(мяс,бах: Гукасян В, Асланов В. Исследования по истории азербайджанского языка дописьменного периода. Б., 1986). 2 Тенишев Э.Р. Строй саларского языка. М., 1976, стр.89,(щямчинин, бах: Тенишев Э.Р., Тодаева Б.Х. Язык жёлтых уйгуров. М., 1966) Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|