Microsoft Word kitabA5 Amin son doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
16 Onları fəth etməkdən ötrü, insan onların arasında təbiətin başqa cisimlərini yerləşdirir.». Ekosistemə yad olan maddə, enerji və birləşmələrin ətraf mühitə (atmosferə, litosferə və hidrosferə) gətirilməsi, yerləş- dirilməsi və atılması nəticəsində mühit amillərinin fiziki parametrlərinin, kimyəvi xassələrinin və daxili qanunauy- ğunluqlarının pozulması çirklənmə adlanır. Biosferin çirklənməsi insan cəmiyyəti yaranan gündən mövcuddur. Ətraf mühitə antropogen təsirin zəruriliyi irəli gəlir: • cəmiyyətin ətraf mühitdən təcrid olunmuş avtonom şəkildə yaşamasının qeyri-mümkünlüyündən; • tullantıların və əlavə təsirin aradan qaldırılmamasının qanunauyğun xarakter daşımasından. Bu qanuna əsasən təsərrüfat fəaliyyətinin bütün sahələri tullantıların yaranması və aradan qaldırılması, prinsip etibarilə, qeyri- mümkün olan əlavə təsirlərlə nəticələnir. Həmin tullantılar və əlavə təsirlər ya bir formadan digərinə keçirilə bilər, ya da hər hansı bir məkanda yerləşdirilə bilər. Antropogen təsirin yaranması tarixi xarakter daşısa da, sənaye dövrünə qədər (XVIII əsr) ətraf mühitin çirklənməsi lokal yayılaraq geniş əraziləri əhatə etmirdi. Əhalinin sayının az, təbii sərvətlərin isə bol olduğu dövrlərdə antropogen təsirin nəticələri də o qədər nəzərə çarpmırdı: • yeni yaranan ibtidai insan təbiətdə «həll olaraq» biosferə adi bioloji növ kimi təsir göstərirdi; • bioloji növ kimi formalaşmış insan (Homo sapiens) intensiv şəkildə ovçuluqla və bitki toplamaqla məşğul olsa da, ekosistemlərdə köklü dəyişikliklər yaratmırdı; 17 • əkinçilik və heyvandarlığın yaranması ilə bağlı biosferə təsir intensivləşmişdir. Geniş ərazilərdə mal-qaranın otarıl- ması, meşələrin qırılaraq yandırılması, çəmənliklərin şumlanması nəticəsində əkin sahələrinin genişləndirilməsi təbii ekosistemlərin sıradan çıxması və biosferdə tarazlığın pozulması ilə nəticələnmişdir; • antropogen təsirin sənaye dövrü son 300 ili əhatə etməklə kulminasiya həddinə XX əsrdə çatmışdır. Bu mərhələdə biosferdə bütün ekoloji komponentlər güclü antropogen təsirə məruz qalaraq qlobal ekoloji təzadlar yaranmışdır. XVII əsrə qədər biosferdə ekoloji tarazlıq qlobal şəkildə pozulmamış qalır, ətraf mühitin çirklənməsi isə lokal xarakter daşıyırdı. Lakin XVII əsrdən başlayaraq sənayenin surətli inkişafı və onun törəməsi olan güclü urbanizasiya biosferin sabitliyini pozan başlıca amilə çevrilmişdir. İqtisadiyyatın bütün sahələrinin, o cümlədən kənd təsərrü- fatı istehsalının da sənayeləşdirilməsi və iri şəhərlərin yaranması biosferə antropogen təsiri artırmaqla XX əsrin ortalarından başlayaraq ekoloji bəlalar yaratmışdır. Biosferə antropogen təsirin nəticələri aşağıdakı formalarda özünü büruzə verir: - litosferin sturukturunun dəyişdirilməsi, xam torpaqların, çöl və çəmənliklərin əkilməsi, meşə örtüyü məhv edilərək geniş sahələrin meşəsizləşdirilməsi, səhralaşma və bozqır- laşma, meliorasiya və irriqasiya işlərinin aparılması, süni su hövzələrinin və dəryaçaların yaradılması və s. nəticəsində; - biosferi təşkil edən komponentlərin əlaqələrinin və maddə- lər mübadiləsinin balansının pozulması, faydalı qazıntıların çıxarılması, sənaye və məişət tullantılarının litosferdə toplanması, çirkləndirici maddə və birləşmələrin atmosferə və hidrosferə atılması, quraqlaşma və s. nəticəsində; 18 - Yer kürəsinin ayrı-ayrı regionlarında və planetdə bütövlük- də enerji, o cümlədən istilik, balansının pozulması: atmos- ferdə karbon qazının (CO B 2 B ) qatılığının artması nəticəsində «parnik» (istixana) effektinin yaranması, iqlimin istiləş- məsi, ozon təbəqəsinin deqradasiyaya uğraması üzündən dəliklərin açılması və s. nəticəsində; - biotanın (bitki və heyvanlar aləminin məjmusu) dəyişdiril- məsi: bir çox bitki və heyvan növlərinin məhv edilərək itirilməsi, yeni heyvan cinslərinin və bitki sortlarının yaradılması, bioloji müxtəlifliyin sıradan çıxması, ətraf mühitdə (torpaq, su, hava) arzuolunmayan biogenlərin və hansısa ərazidə yeni orqanizmilərin peyda olması, kənd təsərrüfatı bitkilərinin və mal-qaranın infeksion və parazitar xəstəlik törədicilərinin və ziyanvericilərinin yayılması, mikrobioloji çirklənmə və s. Hal-hazırda 200-ə qədər təbii sərvətdan istifadə olunur. Müasir texnologiyanın təkmilləşməməsi mineral xammalın tam emalı və istifadəsini təmin etmir. Onun əksər hissəsi tullantı şəklində təbiətə qaytarılır. Bəzi mənbələrə görə, istehsal olunan məhsul istifadə olunan xammalın yalnız 1-2%-ni təşkil edir, yerdə qalanı isə tullantıya gedir. Bu fakt ətraf mühitin çirklən- məsini təsdiqləməklə yanaşı, təbii sərvətdən qeyri-rasional isti- fadəyə münasibətin olmasını, qənaətedici yanaşmanın yaran- mamasını göstərir. Elmi-texniki tərəqqinin inkişaf səviyyəsi bu gün 10 mln. yaxın maddə sintez etməyə imkan verir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatlarına əsasən hazılrda 500 minə yaxın kimyəvi birləşmə praktiki tətbiqini tapır. Onlardan 40 minə yaxın birləşmə insan üçün zərərli, 12 mini isə toksik hesab olunur. 19 Biosferin antropogen çirklənməsinə əsasən sənaye, energetika və nəqliyyat vasitələri (birlikdə 76%) səbəb olur. Onların iştirakı təşkil edir: • sənaye - 38%; • energetika - 22%; • nəqliyyat vasitələri - 16%; • kənd təsərrüfatı - 14%; • məişət tullantıları - 7%; • digər mənbələr - 3%. Biosferə antropogen təsirin nəticələri və miqyası (1 ildə): • Yerin təkindən 300 mlrd. ton mineral sərvət çıxarılır; • o cümlədən, 100 mlrd ton dəmir filizi; • tikinti və dağ-mədən işləri zamanı 4 min km P 3 P qrunt və süxur daşınır; • 800 mln. ton metal (müxtəlif) əridilir; • 50-70 min km P 2 P torpaq səhralaşma, şoranlaşma, tikinti və s. nəticəsində itirilir; • 18 mln. hektar meşə sahəsi məhv edilir; • Minə yaxın bitki və heyvan növü itirilir; • Dünya okeanına 10 mln. ton neft məhsulları düşərək onu çirkləndirir; • 7 mlrd. ton şərti yanacaq yandırılır; • 4 mln. ton pestisid istifadə olunur; • 30 mlrd. ton sənaye və məişət tullantıları bərk, maye və qaz halında atmosferə, hidrosferə və litosferə atılaraq biosferi çirkləndirir. Böyük şəhərlərin böyük də ekoloji problemləri mövcuddur. İri şəhərlərin yaranmasına sənayenin inkişafı, urbanizasiya və demoqrafik partlayış başlıca səbəb olmuşdur. Demoqrafik partlayış planetimizdə əhalinin sayının sürətli artımı deməkdir. Başlanğıcı XVIII-XIX əsrlərdə müşa- hidə olunmaqla XX əsrdə əsl sıçrayışa – demoqrafik partlayışa çevrilmişdir. Buna başlıca səbəblərdən biri əhalinin təbii artım Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|