Microsoft Word ?liyeva Nuran?Pul siyas?tinin n?z?ri v? ?m?li probleml?ri docx
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
54 Kredit multiplikatoru bu prosesin hərəkətverici qüvvəsini açıqlayır. Yəni multiplikasiyanın yalnız bazar münasibətlərinin kreditləşməsi zamanı baş verə bilməsi faktını açıqlayır. Kredit multiplikatoru dedikdə kommersiya banklarının kreditlərinin mərkəzi bankın kommersiya banklarına verdiyi kreditlərə nisbəti kimi başa düşülür. Depozit multiplikatoru multiplikasiyasının obyektini, daha dəqiq, multiplikasiya prosesində artan kommersiya banklarının depozit hesablarındakı pulları tərənnüm edir. Ümumi şəkildə pul multiplikatorunu pul təklifinin pul bazasına qarşı münasibəti kimi təsəvvür etmək olar: M = Ms / MB (1) Burada: Ms – pul təklifi (M = nağd pul + tələb olunan depozitlər) MB – pul bazası (MB = nağd pul + ehtiyyatlar) (1) formulundan (2) formulunu çıxarmaq olar. Ms = mMB (2) Beləliklə pul təklifi birbaşa pul bazasının həcmindən və pul multiplikatorundan asılıdır. Pul bazası - mərkəzi bank tərəfindən buraxılan (Mərkəzi Bankın xəzinədarlığında olan nağd pullar nəzərə alınmadan) nağd pullar və kommersiya banklarının məcburi ehtiyyatlarıdır. Pul multiplikatoru pul bazasının artması zamanı pul təklifinin necə dəyişməsini göstərir. Depozit əmsalı və ehtiyyat normasının artması uyğun olaraq pul multiplikatorunu azaltmış olur. 55 Nağd pul dövriyyəsi ölkəmizin Mərkəzi Bankının hesablaşma kassa mərkəzlərindən başlayır. Nağd pullar onların ehtiyat fondlarından dövriyyə kassalarına köçürülür və beləliklə də nağd pullar tədavülə daxil olur. Nağd pullar dövriyyə kassalarından kommersiya banklarının əməliyyat kassalarına yönəldilir.Banklar bu pulların bir hissəsini ödəniş əsasında bir-birinə verə bilər. Lakin nağd pulların əksər hissəsi müştərilərə - hüquqi və fiziki şəxslərə (müəssisə və təşkilatların kassalarına, ya da bilavasitə əhaliyə) verilir.Müəssisə və təşkilatların kassalarında olan nağd pulların bir hissəsindən onların arasında hesablaşmalar üçün istifadə olunur. Lakin bu pulların əksər hissəsi pul gəlirlərinin müxtəlif növləri kimi (əmək haqqı, pensiya və müavinət, təqaüd sığorta ödənişləri, qiymətli kağızların satışından mədaxil və s.) əhaliyə verilir. Nağd pul emissiyası pulların tədavülə pul kütləsinin artması ilə baş verən buraxılışdır. Nağd pulların inhisarçı emissiya hüququ hər bir dövlətin mərkəzi bankına verilir ki, bu da bu bankı digər kommersiya banklarından fərqləndirən əsas cəhətlərdəndir. Mərkəzi bank özünün analoji fəaliyyəti çərçivəsində kommersiya banklarının kassa dövriyyələrinin proqnozlarından istifadə etməklə pul emissiyasının ölçüsünü müəyyən etmiş olur. Həmçinin onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu zaman emissiyanın optimal həcmi ilə yanaşı, onun regionlar arasında düzgün paylaşdırılması da vacib şərtlərdəndir.Nağd pul emissiyası üçün ərazilər üzrə mərkəzi bankın baş idarələrinin hesablaşma-kassa mərkəzlərində (HKM) ehtiyyat fondları və dövriyyə kassaları yaradılır. Ehtiyyat fondlarında tədavülə buraxılmaq üçün nəzərdə tutulan, lakin hələ mahiyyət etibarilə pul hesab edilməyən (pul tədavülü prosesində iştirak etmədiyi üçün ) pul nişanları saxlanılır. 56 Hesablaşma kassa mərkəzinin dövriyyə kassalarından pullar daim hərəkətdə olurlar. Belə ki, kommersiya bankları nağd pul qalıqlarını bura təhvil verir və yaxud da lazım olduqda oradan nağd pullar alırlar. Beləliklə hesablama – kassa mərkəzlərinin dövriyyə kassalarındakı pullar daim hərəkətdə olur və tədavüldə olan pullar hesab olunur. Ə gər HKM dövriyyə kassalarına nağd pul qəbulu ondan çıxan pullardan çox olarsa, bu zaman əmələ gələn fərq tədavüldən çıxarılır və ehtiyyat fonduna keçir.Burada bu pullar müvəqqəti olaraq pul olma xassəsini itirirlər. Ə ksinə əgər, HKM-nin dövriyyə kassalarından çıxan pullar kassaya daxil olan puldan çox olarsa, ehtiyyat fondundan dövriyyə kassalarına əlavə pul keçir ki, bununla da bir növ pul emissiyası baş vermiş olur. Lakin onu da nəzərə almaq lazımdır ki, bir HKM-nin digər HKM ilə emissiya yerinə yetirməsi zamanı bir kassaya əlavə daxilolmalar, digər kassadan çıxan artıq pullarla ört-bastır oluna bilər. Buna görə də tadavüldə nağd pulların ümumi həcmi dayişməyə də bilər, bununla da emissiya baş verməyə də bilər. Müəyyən bir gündə pul emissiyasının baş verib – verməməsi haqda məlumat yalnız hər bir ölkənin mərkəzi bankının direktorlar şurası tərəfindən müəyyən edilir. Belə ki, məhz bu şura gündəlik emissiya balansı tərtib edir. Müasir iqtisadi şəraitdə nağd puldan istifadənin ön plana çıxarılmasının iqtisadi münasibətlərdə özünəməxsus yeri vardır. Belə ki, məhz nağd pul dövranı sferasında təsərrüfatda istehsal olunan malların yekun reallaşması baş verir və ictimai istehsalla şəxsi tələbat arasındakı əlaqənin keyfiyyəti yoxlanılmış olur. Buna görə də çox hallarda təsərrüfatda pulların normal sirkulyasiyası, onların alıcılıq qabiliyyətinin dayanaqlığı nağd pul dövranının vəziyyətindən asılıdır. Azərbaycan ərazisində dövriyyədə olan nağd pullar bir növ kredit pullar hesab oluna bilər. Tədavülə pulun buraxılması təsərrüfatın kreditləşməsi ardıcıllığı ilə baş verməlidir. Ölkənin mərkəzi emissiya funksiyasını yerinə yetirən Mərkəzi Bank 57 tədavülə pul buraxmaq və lazım gəldikdə pulu tədavüldən çıxarmaq hüququna malikdir. Mərkəzi Bank təsərrüfatda kassa əməliyyatlarının həyata keçirilməsi ardıcıllığını müəyyənləşdirir, banknot və sikkələrin hazırlanmasını təşkil edir, nağd pulların köçürülmə, saxlanılma və inkassasiya qaydalarını formalaşdırır. Banknot və metal pulların ehtiyat fondlarının yaranmasını təmin edir, pul nişanlarının ödəmə qabiliyyətinin müəyyənləşməsi ardıcıllığını, həmçinin onların bölüşdürülməsi, istifadəyə yararsız pulların məhv edilməsi və yeniləri ilə əvəz olunmasını həyata keçirir. Banka daxil olan bütün nağd pulların gəlir və xərcləri ilə bağlı əməliyyatların yerinə yetirilməsi üçün hər bir kommersiya bankı dövriyyə kassasına malik olmalıdır. Əməliyyat gününün axırına kimi banka daxil olan bütün nağd pullar elə həmin gün dövriyyə kassasına mədaxil olunmalı və müvafiq hesablara köçürülməlidir. Müəssisə və təşkilatlara nağd pulların verilməsi də dövriyyə kassaları vasitəsilə həyata keçirilir. Bu zaman hər bir kommersiya bankı özünün rasional pul dövriyyəsini təşkil etməyi bacarmalıdır. Daha dəqiq desək müəssisələr bu nağd vəsaitləri Mərkəzi Bankdan aldığı mərkəzləşdirilmiş kreditlər hesabına deyil, öz resursları hesabına təqdim etməyə meylli olmalıdır. Bu işin yerinı yetirilməsi kommersiya bankları tərəfindən rüblük operativ kassa proqnozlarının tərtib olunması və yerinə yetirilməsi yolu ilə həyata keçirilə bilər. Bütün məssisə və təşkilatlar banka kassa ərizələri təqdim edirlər. Müəssisələrin, təşkilatların kassa ərizələri 4hissədən ibarətdir. 1ci bölmədə müəssisə və təşkilatların kassa planının ayrı – ayrı maddələri üzrə nağd kassa mədaxillərinin məbləği göstərilir. 2-ci bölmədə gəlirlər xərclər, pul qalıqları göstərilir. 3-cü bölmədə əmək haqqına xərclənən pul vəsaitləri, sosial xarakterli ödəmələr, təqaüdlər və s. göstərilir. Bu bölmənin göstəriciləri keçən ilin müvafiq dövrünə uyğun olaraq müəyyənləşir. Yüklə 0,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|