Microsoft Word M. Gogacz Platonizm I arystotelizm

 

36

stanowieniu kompozycji z istoty i przypadłości w taki sposób, że istota ukonstytuowana 

z wewnętrznych przyczyn bytu jest podmiotem przypadłości. 

Odróżniając poznanie od bytowania Arystoteles odróżnił zarazem możliwość od 

bytowania. Możliwość jest efektem tylko poznawania. Jest sferą myślanych różnic i 

podobieństw. Wiemy bowiem, że różnice i podobieństwa nie dotyczą bytów. Byty po 

prostu są. Są istotą i przypadłościami. W ich istocie, a nie poza istotą, jest sfera 

możności. Nie jest ona sferą możliwości. Możność jest realnym tworzywem istoty, 

skoro podmiotuje realne własności i relacje, jak ruch. Podmiotując wiele własności 

bytu, nie jest związana tylko z jedną własnością. Nie jest przez tę własność określana. 

Jest właśnie nie określana, to znaczy służy jako podmiot wszystkim własnościom. 

Ruch jest czymś w możności bytu jako możność. Jest stawaniem się, nabywaniem 

przez byt dzięki możności jakiejś  własności. Jest podmiotowaniem się  własności w 

możności bytu. 

Możność więc jest obszarem wszystkiego, czym byt jest jako istota i 

przypadłości. Jeżeli Arystoteles tak rozumiał możność, to odróżniając istotę od 

przypadłości nie odróżniał w bycie zmian istotowych od zmian przypadłościowych. 

Nabywanie lub posiadanie przez możność innych jeszcze elementów istoty i innych 

przypadłości wiązał z ruchem. Uznał ruch-zmianę za sposób znalezienia się w obszarze 

możności także aktu jako drugiej obok możności przyczyny wewnętrznej, stanowiącej 

istotę. I podobnie uznał ruch za sposób nabywania przez możność własności. Uznał też, 

że akt bezpośrednio określa możność, stanowiąc z nią istotę, i że przypadłości określają 

całą istotę. 

3.  Konsekwencje uznania możności za wyjściową i pierwszą przyczynę 

wewnętrzną istoty 

Arystoteles poznając ruch i przypadłości odkrył ich bezpośredni podmiot: 

możność, trwałe tworzywo istoty, wewnętrzną w niej jej przyczynę. Istota i 

przypadłości stanowią byt. W istocie bytu możność, podmiotująca różne własności i 

relacje, jest na mocy tego nieokreślona. Byt jednak jest w swej istocie określony. Jest 

bowiem np. albo człowiekiem, albo zwierzęciem, albo rośliną. Tej określoności nie 

---

 

37

mogą jego istocie udzielić przypadłości, gdyż  są one skutkiem podmiotującej je 

możności jako ich przyczyny zewnętrznej, która jest wewnętrzną przyczyną istoty bytu. 

Przypadłości jako skutki istoty nie mogą stać się przyczynami określoności istoty, gdyż 

skutek nie jest przyczyną swej przyczyny. Jeżeli więc istota bytu jest określona, a 

stanowiąca istotę możność jest nieokreślona, to wynika z tego, że oprócz możności 

współstanowi istotę wewnętrzna w niej, aktualnie w niej zawarta przyczyna 

określoności. Arystoteles nazywa ją aktem. 

Akt to w istocie bytu wewnętrzna przyczyna określoności istoty, jej tożsamości 

ogarniającej możność, która dzięki aktowi jest możnością tylko tej istoty. 

Stwierdzając w istocie bytu dwie współstanowiące istotę jej przyczyny 

wewnętrzne, Arystoteles rozważa zaraz powód znalezienia się aktu w tej istocie. Wie, 

że powodem uznania możności za wewnętrzną przyczynę istoty jest rola tej możności w 

bycie, a mianowicie podmiotowanie przez możność przypadłości i relacji ruchu. Ruch 

wskazuje na możność jako na swą bezpośrednią przyczynę. Na akt wskazuje 

określoność bytu. Ta określoność jest wewnętrznym stanem istoty, który musi mieć 

bytowe, a nie tylko poznawcze źródło. Ruch jest bytem przypadłościowym. Jego 

podmiot także więc jest bytowy. Stwierdzonym stanem bytowym w istocie jest 

możność. Możność wobec tego musi być powodem znalezienia się aktu w istocie bytu. 

Jest ona wyjściową, pierwszą przyczyną wewnętrzną istoty. Z niej pochodzi akt. 

Wniosek Arystotelesa, że akt pochodzi z możności, jest konsekwencją punktu 

wyjścia jego analiz metafizycznych. Tym punktem wyjścia jest ruch. Ruch wskazał na 

swą bezpośrednią przyczynę. Ruch jest nabywaniem przez byt dzięki możności jakiejś 

własności. Możność jest przyczyną podmiotującą ruch. Przyczynowanie więc to ruch, 

który ma początek w możności. Ruch jako przyczynowanie to wyłanianie się z 

możności istoty jej przypadłości, stanowiących kres ruchu. Możność, wyłaniając swe 

przypadłości, działa w kierunku kresu, zewnętrznego wobec istoty. Może działać w 

kierunku kresu wewnętrznego. Tym kresem wewnętrznego ruchu możności, kresem 

sytuującym się w istocie bytu, zbudowanego z istoty i przypadłości, jest akt. 

Arystoteles przypisuje więc możności działania wobec istoty zewnętrzne i 

wewnętrzne. Przypisał możności wyłanianie i podmiotowanie zarówno przypadłości, 

jak i aktu. Możność jest w sobie nieokreślona, może. więc podmiotować wszystko, 

---

 

38

także akt. Z chwilą gdy wyłoniła z siebie akt, zmienia się jej charakter: staje się 

określona przez akt. Podmiotuje typowe dla bytu przypadłości i skierowuje się do aktu. 

Wyłania go z siebie jako przyczynę określoności bytu i jego istoty, w jakiejś swej części 

stając się aktem. Wyłanianie więc aktu przez możność jej stawanie się aktem. 

Arystoteles rozumie też ruch jako przejście z możności do aktu. Może to znaczyć, 

że coś, jakiś skutek jest przez ruch przenoszony z możności, ze stanu ukrycia, w stan 

jawności, na pozycję aktu. Może zarazem znaczyć, że sama możność przekształca się w 

akt. Taką interpretację dopuszcza teza, że jakiś byt może być czystym aktem, tylko 

aktem, wyłonionym przecież z możności w taki wobec tego sposób, że cała możność 

przekształca się w akt. Staje się to jeden raz dla określonego typu ruchu. Tyle jest więc 

czystych aktów, ile jest odmian ruchu. Ten czysty akt staje się wobec innych bytów 

zewnętrzną przyczyną sprawczą ich ruchu. Arystoteles dopowiada tu, że czyste akty, 

stanowiące zewnętrzną przyczynę sprawczą ruchu, wywołują wewnątrz możności ruch, 

którego kresem są albo przypadłości, albo wewnętrzny w istocie akt jako przyczyna 

tożsamości istoty. Oprócz zewnętrznej przyczyny sprawczej ruchu wpływa na możność, 

pobudzają do wywołania w sobie ruchu zewnętrzna przyczyna celowa, 

ukierunkowująca ruch, skłaniająca ją do wywołania aktu, by istota stalą się tym, czym 

jest: istotą określoną. 

Konsekwencją więc uznania możności za wyjściową i pierwszą przyczynę 

wewnętrzną istoty jest przyznanie jej pozycji lub roli źródła aktu. Z niej pochodzi akt. 

Znaczy to zarazem, że możność przekształca się w akt. 

Konsekwencją metodologiczną tej tezy jest dość subtelne nieprzestrzeganie prawa 

nietożsamości dwu stanów bytowych, dwu odrębności. 

Konsekwencją metafizyczną jest wprost, wprawdzie dyskretne, lecz przecież 

utożsamianie możności z aktem. 

Możność jako źródło aktu, będąca w sobie czymś nieokreślonym, nie powinna 

wyłaniać z siebie czegoś określonego. Arystoteles to swoiście wyczuwa. Pozwala więc 

możności przekształcić się do końca w akt i czyni z tego czystego aktu zewnętrzną rację 

sprawczą ruchu, który, zarazem sterowany przez zewnętrzną rację celową, wyprowadza 

z możności swój kres: akt jako wewnętrzną w istocie przyczynę tej tożsamości, 

uzasadniającej pojawienie się w bycie zespołu właściwych mu przypadłości. 

---