7
Fəsil 1. Maliyyə menecmentinin nəzəri-metodoloji əsasları.
1.1.
Maliyyə menecmenti yaranma tarixi.
Maliyyə müasir cəmiyyətin inkişafının mühüm elementlərindən biridir.
Soruşulan hər yüz nəfərin doxsan doqquzu «Maliyyə nədir?» sualına «Puldur»
deyə cavab verəcəkdir. Doğrudan da maliyyənin tarixi adı pul münasibətlərini
ifadə edir. Bu anlayış qədim latın sözü olan “financia”sözündən götürülüb, hərfi
mənası pul tədiyyəsi deməkdir. Maliyyə ilk dəfə olaraq pul tədiyyəsi anlayışı kimi
XIII-XV əsrlərdə taliyada tətbiq olunmağa başlanmışdır. Sonralar bu istifadə
olunmağa başlamış və beynəlxalq status almışdır. Maliyyə anlayışı pul
münsibətlərini əhatə etmir. Pul münasibətləri maliyyə münasibətlərinə nisbətən
daha geniş anlayışdır. Hazırkı şəraitdə hər bir cəmiyyətdə bir sıra pul münasibətləri
fəaliyyət göstərir. Bunlara aiddir: dövlətlə müəssisələr, dövlətlə əhali, ayrı-ayrı
müəssisələr, müəssisələrlə əhali arasında olan münasibətlər. Maliyyə
münasibətlərini fərqləndirən bir sıra xüsusi elementlər vardır:
1. Maliyyə münasibətləri bölgü xarakteri daşıyır, yəni ÜMM və milli gəlirin
bölgüsü və yenidən bölgüsü ilə əlaqədardır.
2. Maliyyə münasibətləri bilavasitə dövlətlə əlaqədardır.
3. Maliyyə münasibətləri pul fondlarının yaradılması və istifadəsi ilə əlaqədardır.
Onlar bu və ya digər səviyyələrdə (dövlət, müəssə, təşkilat) pul fondlarının
yaradılması iqtisadi münasibətlər sistemini ifadə edir. Bu münasibətlərin hər üçünə
uyğun olan pul münasibətləri maliyyə münasibətlərinə aiddir. Yuxarıdakı təhlil
göstərir ki, maliyyə iqtisadi münasibətləri ifadə edir və deməli, iqtisadi bazisin
tərkibinə daxildir. Bazis dedikdə üst qurumun əsasında duran istehsal
münasibətlərinin məcmusu başa düşülür. Maliyyə iqtisadi bazisin elementidir və
iqtisadi kateqoriya kimi çıxış edir. Çünki hər şeydən əvvəl o, istehsal
münasibətlərinin müəyyən tərəflərini universal və mücərrəd formada ifadə edir,
tarixi səciyyə daşıyır. Maliyyənin mahiyyətinin müəyyən olunması zamanı da
iqtisadçılar arasında böyük fikir ayrılığı yaranır. Onlardan bəziləri maliyyənin
bölgü kateqoriyası, digərləri istehsal kateqoriyası, üçüncü qrup isə geniş təkrar
istehsal kateqoriyası kimi qiymətləndirirlər. Məlum olduğu kimi geniş təkrar
8
istehsal 4 mərhələdən ibarətdir: istehsal – bölgü – mübadilə – istehlak. Beləliklə
maliyyəyə belə tərif vermək olar: Maliyyə pul fondlarının yaradılması və istifadəsi
ilə əlaqədar olan pul-bölgü münasibətlərinin məcmusuna deyilir.
Ümumiyyətlə, mаliyyə bir еlmi аnlаyış кimi аdətən еlə prоsеslərin
məcmusudur кi, ictimаi həyаtdа müхtəlif fоrmаlаrdа təzаhür еtsə də höкmən pul
vəsаitlərinin hərəкəti ilə müşаyiət оlunur. Müəssisələrdə təsərrüfаt dахili təyinаtа
mаliк оlаn fоndlаrın yаrаdılmаsı üçün mənfəətin bölüşdürülməsi, vеrgilərin dövlət
büdcəsinə ödənilməsi, büdcədən кənаr fоndlаrа və хеyriyyə fоndlаrınа vəsаit
к
öçürülməsi zаmаnı höкmən pul vəsаitinin hərəкəti müşаhidə оlunur. Nə qədər
nəzərə çаrpаn оlsа dа, pul vəsаitinin hərəкəti özlüyündə mаliyyənin mаhiyyətini
а
çа bilmir. Mаliyyənin mаhiyyətinin öyrənilməsi üçün bütün mаliyyə ünsürlərinin
dахili təbiətini хаrакtеrizə еdən хüsusiyyətləri bilməк lаzımdır.
“Maliyyə” anlayaşı pul və əmtəə-pul münasibətlərilə qırılmaz surətdə
ə
laqədardır. Əmtəə-pul münasibətləri şəraitində pulun hərəkətinin fasiləsiz
prosesində onların bir sahibkardan digərinə keçidi baş verir. Pul maliyyənin
mövcudluğunun mütləq şərtidir.
Mаliyyəni digər bölgü каtеqоriyаlаrındаn fərqləndirən mühüm хüsusi əlаmət
о
ndаn ibаrətdir кi, mаliyyə münаsibətləri mаliyyə rеsurslаrı fоrmаsındа оlаn pul
gəlirləri və pul yığımlаrı fоndlаrının təşкili ilə əlаqədаrdır. Bu şərt bütün ictimаi-
iqtisаdi fоrmаsiyаlаr üçün ümumidir. Аncаq ictimаi-iqtisаdi fоrmаsiyаnın sоsiаl
təbiətinin dəyişməsindən аsılı оlаrаq mаliyyə rеsurslаrının təşкili və istifаdəsinin
fоrmа və mеtоdlаrı dəyişilir və təкmilləşdirilir.
Bеləliкlə, mаliyyə - məcmu ictimаi məhsulun (ümumi dахili məhsulun) və
milli vаridаtın bir hissəsinin, təsərrüfаt subyекtlərinə və dövlətdə pul gəlirləri
fоndlаrının yаrаdılmаsı, həmçinin gеniş təкrаr istеhsаlın və əhаlinin dаim аrtаn
tələbаtının ödənilməsi məqsədilə bölgüsü və yеnidən bölgüsü prоsеsində mеydаnа
çıхаn pul münаsibətlər sistеmidir.
Maliyyənin başlıca təyinatı pul gəlirləri və pul fondlarının yaradılması yolu ilə
nəinki dövlətin və müəssisələrin pul vəsaitlərinə olan tələbatlarını təmin etmək və
habelə maliyyə resurslarının xərclənməsi üzərində nəzarət etməkdən ibarətdir.
9
Maliyyə pul vəsaitlərinin özü deyil, pul vəsaitləri fondlarının yaradılması,
bölüşdürülməsi və istifadəsinə dair insanlar arasındakı münasibətlərdir.
Maliyyə mərkəzləşdirilmiş və qeyri-mərkəzləşdirilmiş pul vəsaitləri fondlarının
yenidən bölgüsü və istifadəsi prosesində ictimai-iqtisadi münasibətlərin fəaliyyəti
ilə bilavasitə əlaqədardır. Bir elm kimi maliyyənin predmeti ümumi daxili
məhsulun və milli gəlirin bölgüsü və yenidən bölgüsü, pul vəsaitləri fondlarının
yaradılması və istifadəsi ilə əlaqədar iqtisadi münasibətlər sistemindən ibarətdir.
Maliyyə dövlətlə müəssisələr, təşkilatlar və vətəndaşlar arasında qarşılıqlı
ə
laqələrin konkret forma və metodlarını özündə əks etdirir. Maliyyənin mahiyyəti
və məzmunu onun funksiyalarında daha aydın görünür.
Maliyyənin funksiyası dedikdə, ona məxsus olan xassələrin (təyinatı, vəzifələri,
icrası, rolu) təzahürü, yəni onun iqtisadi münasibətlər sistemində yerinə yetirdiyi
rol başa düşülür. Maliyyənin funksiyası onun mahiyyətini açıqlayır. qtisadi
kateqoriya kimi maliyyəyə 3 funksiya: bölüşdürücü, tənzimləyici və nəzarət
funksiyaları xarakterikdir.
Maliyyənin bölüşdürücü funksiyası ÜDM-in, milli gəlirin bölüşdürülməsi və
yenidən bölüşdürülməsini həyata keçirir. Dövlətin milli gəlirinin yaradılmasının
maddi əsasını ictimai məhsulun təkrar istehsalı təşkil edir. ÜDM-in təkrar istehsalı
və onun bölgüsünün bütün mərhələlərində (istehsal, bölgü, mübadilə və son
istehlak) maliyyədən bilavasitə istifadə edilir. Maliyyənin vasitəsilə həyata
keçirilən milli gəlirin və ÜDM-in bölgüsü və yenidən bölgüsünün son məqsədi
məhsuldar qüvvələrin inkişafından, dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsindən, geniş
ə
hali kütləsinin yüksək həyat səviyyəsinə nail olunmasından ibarətdir. Maliyyə öz
bölgü funksiyasını, habelə müəssisələrin gəlirlərinin formalaşması və bölgüsü
prosesində yerinə yetirir.
Maliyyənin digər mühüm funksiyası – nəzarət funksiyasıdır. Nəzarət funksiyası
bölgü funksiyasından törəyir və hər şeydən əvvəl ümumi daxili məhsulun və milli
gəlirin pul fondlarına bölgüsü və onların öz məqsədlərinə xərclənməsi üzərində
nəzarətdə təzahür edir. Maliyyənin nəzarət funksiyası 2 cür həyata keçirilir:
birincisi, manatla nəzarət vasitəsilə, ikincisi, maliyyə orqanlarının həyata
Dostları ilə paylaş: |