Microsoft Word Mexanizm III. Doc
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
134 ölkələrdə xüsusi vergilər müəyyən etməyə vadar etmişlər. Şimal dənizi hövzəsində neft çıxaran İngiltərə, Norveç, Danimarka və Hollandiyada xüsusi vergilər-əlavə ayırmalar üçün nəzərdə tutulan artım (kapital qoyuluşları xərclərinin normal dəyərinə əlavə haqq) kimi vergi nəzərdə tutulur. Yataqdan əldə edilən gəlirlər imkan verdikdə İngiltərədə yataqlara kapital qoyuluşlarının 35%-i həcmində artım, Norveçdə mədənlərə 6 il müddətində kapital qoyuluşlarına 5% artım (ümumilikdə 30%), Danimarkada mədənlərə 10 il müddətində kapital qoyuluşlarına 25% artım nəzərdə tutulmuşdur. Bu güzəştlər vergi sisteminin mədəndən əldə edilən mənfəətə nisbətən daha mütərəqqi edir, yəni mənfəət artdıqda vergilərin payı da artır, yaxud mənfəət azaldıqda vergilərin payı da azalır. Bu vergi tipi dolayı da olsa, diferensial rentaya səmtləndiyinə görə daha asan və səmərəli tətbiq edilə bilər. Diferensial renta əldə etmək məqsədilə xüsusi olaraq işlənmiş vergi növlərindən biri də resursların icarəsində görə vergidir (RRT). Bu vergi növü birbaşa diferensial rentaya səmtlənməklə, investora vergi ödəyənədək neft layihəsi ilə bağlı bütün xərcləri çıxarmağa və əlavə olaraq onun kapitalı üçün müəyyən edilmiş gəlir norması səviyyəsinə çatmağa xidmət edir. İnvestor neft layihəsi ilə bağlı bütün xərclərini fəaliyyət göstərdiyi ölkənin qanunvericiliyinə uyğun olaraq cəmləyir və əldə edilmiş mənfəətə görə müsbət nəticə olan kimi vergi ödəməyə başlayır. Bu vergi tipinin üstünlüyü layihənin rentabeliyini müəyyən edən bütün amillərə çox həssas olmasında və mənfəətin həcmindən asılı olaraq mütərəqqi xarakterə malik olmasındadır. Yəni mənfəət artıqda həmən vergi də artır, yaxud əksinə olduqda azalır. RRT şirkətin optimal kapital xərclərindən yuxarı izafi gəlirinə toxunduğu üçün o investisiya hallarına təhrif etmir və buna görə də royaltidən daha üstün fiskal alət sayılır. Onun bir üstünlüyü də istənilən halda dövlətə heç bir zərər gətirməməsindədir. Əlavə olaraq, yüksək gəlir 135 əldə edən şirkətlərdən avtomatik olaraq gəlir daxilolmasının təmin etməklə müqavilənin möhkəmliyinə və sabitliyinə də xidmət etmiş olur. Bütün bu üstün cəhətlərinə baxmayaraq, RRT axtarış işlərinə mane ola bilər. Yəni investorlar əvvələcədən bilirlər ki, çox uğurlu layihələrdə iştiraklarına görə bu vergi növünə cəlb olunacaqlar, halbuki daha uğursuz layihəyə görə onlardan heç nə tələb olunmayacaq. Bundan başqa RRT-nin kümulyativ dərəcəsi şirkətin diskont dərəcəsindən yuxarı olsa, şirkət həddən yüksək kapital investisiyalarının və ya istehsal tempini aşağı salmağa təhrik oluna bilər. Bu dərəcə tamamilə şirkətdən asılı olduğundan onu əvvəlcədən görmək mümkün deyildir. Tutaq ki, şirkətin diskont dərəcəsi-15%, kümultayiv dərəcəsi 20% təşkil edir. RRT olmadığı halda şirkət bir ildən sonra 1,15 milyon dollar əldə edərsə, bu gün 1 milyon dollar investisiya qoymağa razıdır. Əgər şirkət RRT ödəyəcəksə, bu investisiya marjinal olmayacaqdır, çünki, RRT kimi bu il ödənilən 1 milyon dolar gələn ildə 1,2 milyon dollar olacaqdır və nəticədə şirkət 0,05 milyon dollar ziyan çəkməklə gəlirini azaldacaqdır. Döğrudan da kümulyativ dərəcə çox yüksək müəəyən edilərsə, şirkət layihənin işlənməsini uzatmağa meyl edəcəkdir. Resurslara malik olmaq hüququndan gəlir gəlir gətirən dövlət üçün RRT həm də özündə yüksək risqi əks etdirir. Müəyyən əlverişli şəraitdə daxilolmalar kifayət qədər yüksək olduğu kimi, başqa şəraitdə çox az gəlir daxil olması ehtimalı da yüksəkdir. RRT dövlətə ancaq standartdan yuxarı kapital layihələri üçün normal gəlir daxil olmasını təmin edir. Ola bilər ki, layihəyə yüksək nəticələrə malik bir layihə kimi baxılısın, lakin ondan daxil olan vergilər çox az olsun. Belə olan halda təbii ki, yerli hökümət müqavilə şərtlərinə yenidən baxmağı tələb edə bilər. Buna görə də fikrimsizcə, RRT vasitəsilə royaltidə nəzərə tutulmayan icarə şərtlərin əhatə etmək və yüksək gəlir gətirən layihələrdən daxilolmaları artırmaq vasitəsilə müqavilə sabitliyinin gücləndirmək olar. Belə 136 hallarda səhmdar iştirakdan dividendlər vergiqoymadan mümkün daxilolmalardan daha sərfəsiz ola bilər. Bundan başqa dövlət səhmdar kimi iştirak edətkən layihəyə xeyli vəsait ayırmış olur və uğursuz nəticə ölkə iqtisadiyyatının digər prioritet sahələrinin inkişafına da zərbə vurmuş olur. Əgər dövlət öz səhmdar payını xarici borclar hesabına ödəyərsə, bu dah açınacaqlı sonluqla bitər, layihədən bir qəpik belə dividend götürməyən hökümət, uzun illər borca görə faiz ödəməli olur. Resursların icarəsinə görə verginin həcmi elə müəyyən edilməlidir ki, o, investoru yeganə çıxış yolu kimi öz xərclərinin artırmağa sövq etməsin və bu xərclərin artırılmasının nə dərəcədə real olması ekspert yoxlaması ilə dəqiqləşdirilməlidir. Buna görə də respublika höküməti elə fiskal mexanizmlər işləyib hazırlamalıdır ki, onun sayəsində respublika büdcəsinə daxilolmalar səhmdar iştirak nəticəsində əldə ediləcək gəlirdən az olmasın. Məsələn, yuxarıda qeyd edilən RRT dövlətin pay iştirakında az gəlir vəd etmir. Sadəcə olaraq RRT-yə mülkiyyət hüququndan gəlir götürülməsində buna başlıca fiskal alət kimi istinad etmək düzgün olmazdı. Dünyada neft çıxaran ölkələrin əksəriyyətində yerli hökümət müəyyən payla neft layihələrində iştirak edir. Əlbətdə, dövlətin səhmdar kapitalla neft layihəsində iştirak etməyinin müsbət və mənfi cəhətləri var. Nəzərə almaq lazımdır ki, dövlət səhmdar kimi boynuna müəyyən xərclər və həm də risq götürü. Hər hansı gözlənilməz hadisələr, məsələn, dünya bazarında neftin qiymətinin aşağı düşməsi (son iki ildə dünya neft bazarında baş verənlər buna sübütdür) çox faydalı görünən səhmdarlığı qısa müddətdə böyük məbləğdə dövlər borcuna çevirə bilər. RRT kümulyativ gəlir dərəcəsinə çatdıqdan sonra daxil olmağa başlayır və layihə zərərli olacaqsa, dövlət buna heç bir məsuliyyət daşımır və təbii ki, həm də ziyan çəkmir. Dövlət neft layihəsində iştirak edərsə, o ancaq aparıcı Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|