Microsoft Word M?H?MM?D fuzuli-1 cild
Yüklə 1,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
17
Füzulinin fərdi üslubunda əşya və hadisələrə poetik məna verilməsindəki özünəməxsusluğu axıradək mənimsəməyən oxucu həmin beytin şəkil və məzmun gözəlliyini qiymətləndirə bilməz. Çünki Füzuli, oxucudan zəngin müşahidə qabiliyyəti, incə xəyal tələb edir. Burada da belədir. Şairin bədii mətləbi, bir növ, “qapalı” ifadə olunmuş, onu layiqincə dərk etmək oxucunun öz ixtiyarına buraxılmışdır. Halbuki qrammatik planda yanaşdıqda beytdə anomaliya yoxdur, – mürəkkəb bir fikir bitmiş şəkildə və “maddi” olaraq ifadə olunmuşdur: su hər an sənin surətinin əksini alıb bağa girir, qısqanclıqdan gözəl gül yarpağına qan içirir. Zahirən fikir aydındır, amma səbəbiyyət əlaqəsi ilə bağılı olaraq, məntiqi nəticə – oxucuya obrazlılıq yükünü daşıyan əsas ifadələr (“surətin əksin alıb...” və “rəşkdən qan içirir”) aydın olmalıdır: “al yanaqlı bir gözəl tez-tez gəlib, qızılgüllər açılmış bağın kənarındakı axar suya baxır...” Məhz bu təsəvvürə əsasən beytdəki obrazları “doğrultmaq” olar. Belə ki, su gözəlin üzünün əksini doğrudan da “alıb” bağa aparır. Üzün rəngi bir anlığa suyu da allaşdırır. Bir azdan sonra güllər həmin suyu içir və guya onların ləçəkləri sudakı “allığ” özlərinə çəkib qırmızı rəngə boyanırlar. Şair elə bu vəziyyətdə onların rənginə məna verir: su sanki qısqanclıqdan gül yarpağına qan içirir. Nə üçün? Çünki “alıb-apardığ əks”dən ayrılmaq istəmir. Beləliklə, ülvi hegemonluq gözəlin üzünün əksinə məxsus olaraq qalır (Füzulidə bu tipli obrazlara çox təsadüf edilir. Müqayisə edək:
Bir ğayətə yetmiş ki, ayrılsa, çıxar canı”
Yəni: güzgü cananın üzünü ürəkdən sevir, nə qədər ki, onu əks etdirir, canlı kimi görünür; həmin gözəl kənara çəkilən kimi güzgü də cansız bir əşya olur. Misal göstərdiyimiz beytlər, şübhəsiz, “obrazlı təfəkkür”ün qüdrəti ilə yaranmışdır. Lakin obrazlı təfəkkürün gücü özünü dildə sözün (mənaca), təfəkkürdə məfhumun (mahiyyətcə) mücərrədləşməsi prosesində göstərir. Yəni hər hansı söz bədii obraz pilləsinə o zaman yüksəlir ki, abstraktlaşdırma mərhələsindən müvəffəqiyyətlə keçir. Aristotel yazır ki, “Yalanı necə məharətlə işlətmək üsulunu başqa şairlərə ən çox öyrədən Homerdir”. “Aldanma ki, şair sözü əlbəttə yalandır” söyləyən Füzuli də Azərbaycan poeziyasında şairlərə bədii yalanı ən çox öyrədən sənətkardır. Ilk baxışda dil və üslubca yekrəng və yekcins təsir bağşlayan divan ədəbiyyatında Füzulini bütün əsrdaşlarından, sonradan onun məktəbinə daxil olan sənətkarlardan yüksəyə qaldıran əsas təqlidedilməz cəhətlərdən biri budur. Bu mənada, şairin yaradıcılığını layiqincə tədqiq etmiş H.Mazıoğılunun: “Füzulinin şeirlərində xəyal cəbhəsinin zəif olduğunu görürük” fikri ilə razılaşmaq mümkün deyil. 18
Təzkirəçilər Füzulini dil və üslubuna görə daha çox Ə.Nəvai ilə müqayisə etmişlər ki, onu Nəvaiyə yaxınlaşdırsınlar. Bu səbəbdən iki böyük sənətkarın şeir dilindən bəzi paralel nümunələrə nəzər salmaq əhəmiyyətlidir. Qətiyyən Füzulinin böyüklüyünü sübut etmək məqsədilə yox, hətta nəzirələrində də orijinal olduğunu bir daha göstərmək üçün. Çünki dövrünün görkəmli ictimai xadimi olan Nəvai həqiqətən dahi şairdir, əsl elm və sənət cəngavəridir. Ona görə də Füzuli Nəvaini sevmişdir; onun dilində (üslubunda) Nəvaiyə bənzərlik də vardır. Amma bu sevgi və bənzəyiş Nəvainin Nəsimiyə sevgisindən, bənzəyişindən artıq deyildir. Füzulinin bəzi lirik şeirləri forma etibarilə doğrudan da Nəvaini xatırlatmaqdadır. Füzuli də qəzəllərini Nəvai kimi əsasən yeddi beytdə qurmağ xoşlamış, onun bir sıra rədiflərini bəyənib təkrar etmişdir: eylərəm, eyləmiş, eyləgəc, ayru, ara, ərz, bar (var), küstax, ya rəb, könlüm, ləfz söz, təmə, tut, fəda, iməs, hənuz, ğərəz və s. Lakin çox maraqlıdır ki, əruz vəzninin növlərinə görə Füzuli Nəvaidən tamamilə fərqlənir. Nəvainin ən çox tətbiq etdiyi bəhr həzəc, Füzulininki isə rəməldir... Hər iki şairin “Sübh” rədifli qəzəlində günəş, ulduzlar və onların şüalarının mənalandırılması ilə əlaqədar olan obrazlara diqqət edək. “Günəş” və “ulduz” anlayışlarının obrazlı ifadəsi Nəvaidə belədir: “Qam tüni oxim şaroridin tutaşti kukka ut Kim aninq otin kuyubtur qunbazi davvor subx” (tərcüməsi: qəm gecəsində ahımın qığılcımından göydə od qalandı ki, onun adını dövr edən günbəz sübh qoyubdur). Şairin dahiyanə təxəyyülü gözəl səmərəsini vermişdir: aşiqə elə gəlir ki, göydəki ulduzlar onun ahının qığılcımlarıdır, “dövr edən günbəz” (fələk) sübhü həmin oddan yaratmışdır. Əlbəttə, beytin bədii təsiri güclüdür. Amma, hər halda, obrazla həyat həqiqəti arasındakı əlaqəni elmin obyektiv gözü ilə yoxladıqda dil və məntiqcə ikinci misradakı “adın qoyubdur günbəzi-dəvvar” ifadəsi qismən zəif və uyğunsuz görünür. Belə ki, “günbəzi-dəvvar” istiarə kimi nəzərdə tutulmuşsa, “adını qoyubdur... sübh” ifadəsi o qədər də cilalı deyil, mükəmməl istiarə hüququnda bədii effekti qaldırmır (başqa sözlə, “adın qoyubdur” ifadəsi “sübh” sözünün poetik məzmununu nasiranə izah edir). Görünür, məhz bu cəhət Füzulini təmin etməmişdir. Onun “Divan”ında oxuyuruq:
Bizcə, təxminən eyni fikir qrammatik və məntiqi baxımdan Füzulidə daha aydın ifadə olunmuşdur. Eyni predmeti mənalandırmaq, eyni formada yazmaq lazım gəldiyi halda, Nəvai təkrar olunmamışdır. Əksinə, Füzuli dilinin obrazlılığ pillə-pillə, inandırıcı şəkildə yüksəlir; “ulduzlar batdı, gü-
Yüklə 1,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|