Microsoft Word M?H?MM?D fuzuli-1 cild
Yüklə 1,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
19
nəş çıxdı” fikri onun üslubuna xas olan şərtlərdən biri kimi paralelizmlə və gümanlı bədii sual tərzində ifadə edilir. Yəni ulduzların yoxa çıxması qəzəl boyunca “sadiq aşiq” kimi təsvir və tərənnüm edilən “sübh”ün yeni əlamətləri kimi verilir: 1. Batan ulduzlardır, yoxsa eşq əsiri olan sübhün tökdüyü inci göz yaşları?! 2. Çıxan günəşdir, yoxsa sübhün çəkdiyi ahdan toplanan atəş?! “Günəş şüaları”nın obrazlı şəkildə mənalandırılması. Nəvaidə: “Kun şuoiy xatlari ermaski tutmuş motamim, Yuzii anjum tirnoği birla kilib afqor subx” (Tərcüməsi: (görünən) günəş şüasının xətləri deyildir: sübh mənə matəm tutub, ulduzların dırnağ ilə üzünü cırmışdır). Gözəldir, obrazlar yüksək dərəcədə inkişaf etmiş poetik abstraksiyanın məhsuludur: ulduzların iti görünən ucluqları dırnaqlara, günəş şüaları isə (onlar sübh vaxtı qıpqırmızı olurlar!) sübhün üzündən axan qana bənzədilir. Adama elə gəlir ki, “günəş şüaları”nı yenidən mənalandırıb orijinal obrazlar yaratmaq imkanı tükənmişdir. Füzulini oxuyanda isə bu qənaətdən əl çəkməli olursan; çünki o tamamilə təzə, inandırıcı təsəvvür yaratmaq xüsusiyyətinə görə Nəvaininkindən geri qalmayan maraqlı bir obraz yaratmışdır:
Səfheyi-gərdunə nəqşi-arizi-dildar sübh.
Yəni: Sübh elə bir rəssamdır ki, hər gün qızılı qələmlə sevgilinin üzünün şəklini fələyin səfhəsinə (səmaya) çəkir. Göründüyü kimi, mərkəzi anlayışlar hər iki şair tərəfindən başqa-başqa obrazlarla ifadə edilmişdir. Nəvai beytində sübh aşiqin dərdinə şərik olan, ona matəm tutan şəxs, Füzulidə isə rəssam kimi təqdim olunur; “şüalar” Nəvaidə qana, Füzulidə qızılı rəngli qələmlərə bənzədilir. Hər iki şairin obrazlarında predmetlərə böyük rəssam baxışı, rəssam zövqü, müşahidəsi ilə yanaşıldığ duyulmaqdadır. Nəvai və Füzuli şeirlərində müqayisəyə gələn, müqayisəsi, haqqında danışdığmız məsələ baxımından düşündürücü nəticələr doğuran xarakterik nümunələr çoxdur. Burada dilin obrazlılıq səviyyəsini şərh etmək məqsədilə apardığmız kiçik müqayisələr bir daha belə bir fikri əsaslandırmağa xidmət edir ki, dil və üslubunun zənginliyi, sənətkarlığının mükəmməlliyi xüsusilə bədii abstraksiyanın inkişaf səviyyəsi cəhətindən Füzulini kiminsə məktəbinə aid etmək, kiminsə təsiri altına salmaq doğru deyildir.
İctimai inkişafın yüksək pilləsində olan dillər mücərrəd məfhumları bildirən sözlərlə zəngin olur. Azərbaycan dili bu cəhətdən ərəb və fars dillərindən geri qalmır. Amma XVI əsrdə belə sözlərin əksəriyyəti hələ ədəbi 20
dilin malı olmamışdı. Əslində, Füzulinin demədiyi, lakin “türk ləfzilə ikən nəzmi- nazik”i “düşvar” edən səbəblərdən biri bu idi. Deməli, ana dilində gözəl və mənalı yazmaq istəyən şairin qarşısına obyektiv çətinliklər çıxmaya bilməzdi. Bu səbəbdən də, Füzuli, obraz yaradıcılığında üç dilin materialına isnad etsə də, türk sözünü obraz səviyyəsinə qaldırarkən öz təxəyyülünə xüsusi güc verməli olmuşdur. Füzuli dilində obrazlılığın xüsusiyyətlərindən bəhs edərkən belə bir cəhət diqqəti cəlb etməlidir: konkret predmet (canlı və cansız) məfhumunu bildirən sözlərlə digər konkret əşyaların (xüsusən, insanın) obrazı yaradılır. Yəni ocaq, qönçə, quş, atəş, sayə, sübh və s. sözlərlə “insan” anlayışı nəzərdə tutulur. Həmin cəhəti geniş miqyasda izlədikdə məlum olur ki, Füzuli dili mücərrəd və konkret məfhum bildirən sözlərin obrazlılıq məqamında bir-birinə “çevrilməsi”, bir-birinin vəzifəsini daşıması baxımından məhdudiyyət bilmir, nəinki cansız predmetlər şəxsləndirilir, canlı əşya məfhumunu ifadə edir; hətta sırf mücərrəd olan məfhumlar da reallaşdırılıb konkretləşdirilir, konkret əşya məfhumları ilə əlaqələndirilir. Füzuli dilində çıxış nöqtəsi buradan başlanan saysız-hesabsız söz birləşmələri vardır ki, onlar yuxarıdakı şərtlər zəminində meydana çıxmış və təkcə şairin bədii ifadə yaradıcılığında deyil, bütün əsrin ədəbi dilində ulduzlar kimi sayrışmaqdadır. Füzulinin fərdi dil üslubunu həmin ifadələrsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Çünki onlar həm ədəbi, həm də bədii cəhətdən dilin cövhəridir, keyfiyyət nişanəsidir, dərin zəkanın, incə hissiyyatın məhsuludur; sısqa təfəkkürə epiqonçuluğa, istedadsızlığa qarşı real “əşyayi-dəlil”dir. Bəzi faktlara müraciət edək. Şair “Mən səngi-məlamətəm, sən – atəş” misrasında Məcnunun atasını (həmin sözlər onun nitqindəndir) “bəla daşı”, Məcnunu isə “od” adlandırırsa 1 oluruq, amma təəccüblənmirik. Ona görə ki, həmin obraz (“səngi-məlamət”) əvvəlki nümunələrdəkiləri xatırladır; Bəlkə də xalq dilində “daş” sözünün iştirakı ilə formalaşmış birləşmələr (elçi daşı, çaxmaqdaşı, çəki daşı və s.) beynimizdə müəyyən assosiasiya doğurur və obrazın qavranılmasına kömək edir. Halbuki bunu şairin işlətdiyi “rəxti-eyş” (hərfən: sevinc paltarı) tərkibi haqqında söyləmək olmaz. Çünki bu tərkib klassik Şərq şeri fonunda o birisindən fərdi görünür, Füzulinin təxəyyülünün nəticəsidir. Hərfi mənada tərkibin məzmununu qavramaq çətindir: “sevinc”in də “paltar”ı olarmı? Indi isə kontekstdə baxaq:
Qanğ nahəq zülmdür kim, ruzgar etməz mana.
1 Lakonik obrazdır, məntiqi güclüdür. Müqayisə et: dərdli ata və bədbəxt oğul yaxud ümumiyyətlə, ata-övlad münasibəti və çaxmaq daşından törəyən od (qığılcım).
Yüklə 1,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|