74
başına vurub dünyasını dəyişir. Şirin bu hadisədən çox kədərlənib ağlayır. Xosrov isə
məktub yazıb Şirinə təsəlli verir.
Bir qədər sonra Məryəm ölür. Şirin də tənə ilə Xosrova başsağlığı verir. Şirin
tikanlı sözlərlə onu dalayır: «Əgər aləm bağından bir sərv gedibsə, özün qalmısansa,
alimin canı sənsən». Bu tənədən sonra Xosrov İsfahan gözəli Şəkərə bənd olur, lakin bu
eşq də nakam qalır. Bütün bunlardan sonra Xosrov Şirinin qəsrinə gəlib onunla
görüşmək istəyir. Şirin onu lazımi dərəcədə qarşılamır. Lakin Şirin Xosrovu sevdiyindən
bir qədər hərəkətindən peşman olur.
Nəhayət Şirin Şapuru görüb Xosrovla saraydan uzaqda tənha danışmaq istədiyini
bildirir. Onlar pərdə arxasında Şirinin Xosrovla danışması üçün şərait yaradırlar. Bu
şərtlə ki, Xosrov Şirinə əl vurmasın. Sonra da bu iş Xosrovla Şirinin birləşməsinə gətirib
çıxardır. Lakin Siruyə bundan istifadə edib Xosrovun yeni eşq macərasına tutulmasından
faydalanaraq taxta çıxır. Təbiidir ki, Xosrovun Məryəmdən olan oğlu Şiruyə Şirini qəbul
edə bilməzdi. İş belə gətirir ki, Şirüyə Şirini gördükdə o da Şirinə vurulur. Ancaq Şirin
təkcə Xosrovu sevdiyi üçün ona rədd cavabı verir. Şiruyədə olan kin və ehtiras atasını
öldürüb Şirinə sahib çıxmaq ideyasını qarşıya qoyur. Lakin o Xosrovu öldürsə də buna
müyəssər ola bilmir. Gözəl təbiət təsvirləri, dəbdəbəli həyat tərzi, eşq, mehr,
məhəbbətdən bəhs edən bu qiymətli əsər sonda faciə ilə bitir. Xosrovdan sonra Şirin də
özünə qəsd edir.
Nizami göstərir ki, başqalarına xəyanət, özünə xəyanətlə bitməlidir.
Şair bunu yazarkən Gəncə məhəllərindən birindən alınmış hekayədən bəhs etmiş,
Arran torpağını vəsf etmişdir. Bununla da Gəncəli şair nəzm aləmində bir dönüş
yaratmışdır. Xosrov surəti Firdovsi «Şahnaməsi»ndə olsa da, Nizaminin yazdığı Ərmən
və türklük onda yoxdur. Şirin surəti Nizami yaradıcılığında xüsusi bir tərzlə tərənnüm
edilmişdir. «Mən, Şirini yaratmaqla Afaqı düşünmüşəm» fikri bunu təsdiq edir.
Nizamiyə görə sevənlər eşq üçün canlarından keçməyə belə hazır olmalıdırlar. Ona görə
də ipə-sapa yatmayan Xosrovu eşq vasitəsilə cilalayır.
75
IV FƏSİL
«LEYLI VƏ MƏCNUN»
Eşq və ayrılıq
«Xosrov və Şirin» dastanından illərcə sonra artıq Nizaminin 50 yaşı var idi. Qıpcaq
qızı Afaqı itirmiş, oğlu Məhəmməd isə 14 yaşına çatmışdı. Bu zaman çərçivəsində
Şirvan şahı Axsitan İbn Mənucöhr Nizamiyə ehtiramla dolu bir məktub yazıb «Leyli və
Məcnun» dastanını nəzmə çəkməyi xahiş etdi. Nizami bu xahişi qəbul etdi. Qeyd edək
ki, şahın həmyerlisi Xaqani Şirvani bir neçə əl yazmasını «Leyli və Məcnun» barədə
şaha təqdim etmişdi. O da öz növbəsində onları Nizamiyə göndərmişdi. Şair də böyük
zövqlə işə girişməyi qarşısına məqsəd qoydu.
O, bu işə başlayanda öz dərdi, bu ayrılıq hicranı bir-birinə qarışdı. Digər tərəfdən
Afaqı itirməsilə ürəyinin tək təsəllisi övladı oldu. Atası Yusifin, anası Rəisənin, dayısı
Xacə Ömərin itkisi, onu dostlardan ayırmışdı. Bu dərdlər Nizamini incidir, onu rahat
buraxmırdı. Lakin hər bir insan kimi o da bunlara dözürdü. Belə bir vaxtda şahın öz xətti
ilə yazılmış 15 sətirlik bir məktubu şairin sevincinə səbəb oldu.
Şahın bu təklifi şairi ərəb dastanlarına cəlb etdi. Bundan əvvəlki, «Sirlər xəzinəsi»,
«Xosrov və Şirin» şahın rəğbətini qazanmışdı. Şah Nizamiyə fars, türk, Arrandan
danışdıqdan sonra ərəb və islam dünyasına girməyi məsləhət bilmişdi. Onu əlavə edək
ki, bu hadisələr «Şirvanşahlar» və Xosrovdan qabaq baş vermişdi. Şirvanlı Xaqani bu
məsələyə toxunsa da Əbnəlmüzəffər Axsitan özü şair təbiətli bir adam olduğundan
Nizami onun diqqətini çox çəkmişdi. Digər tərəfdən şah bu şeirlərin bəzilərini «Leyli və
Məcnun» dastanının ərəb variantında eşitmişdir. Şahın Nizamiyə təklifi şairin ürəyincə
oldu. Məcnun və Leylinin eşq macərası o zaman çox məşhur idi və dillər əzbəri
olmuşdur. Axsitanı maraqlandıran iki ərəbin bir-birini sevməsi deyil, eşq, aşiq və
məşuqun nə olduğunu bilmək, onu poeziyanın gücündə görmək idi. Bu eşq həqiqi sevib-
sevilənlərin böyük bir mücəssəməsinə çevrilmişdi. Sevən bir gəncin, öz sevgisinə
çatmaması zamanın zalım bir qanunu nəticəsində baş verir. Digər tərəfdən onlar
76
qovuşmasalar da, şerin hədisi onları daha da yüksəldir. Adi səhranı şair elə təsvir etmişdi
ki, onu poeziyasız təsvir etmək mümkün deyil.
Nizamidən çox əvvəl ərəb və fars şairlərində məhəbbət motivləri olmuş və əldən-
ələ gəzmişdi. Hətta, hicri tarixinin III əsrində naməlum şair Əbubəkr Valəbi tərəfindən
bəzi misralar ərəbcədən farscaya çevrilmişdi. Şah Axistan bundan xəbərdar olduğundan
onun tam farsca variantını Nizaminin yazacağına əmin idi. Çünki, «Xosrov və Şirin»
kimi gözəl bir məhəbbət dastanı yazan bir şairin belə bir eşq dastanı yazacağına şübhə
yeri qalmırdı.
Nizami bu əsəri 4 aya yazdı. Onun farscası çox sadə və anlaşıqlı idi ki, bu da şah
və kəndli üçün aydın idi.
Məcnun və Leyli hər ikisi məktəbdə oxuyur və elə orada da bir-birlərinə vurulurlar.
Məcnunun əsl adı Qeys olsa da, o, Məcnun çağırıldıqda heç pərişan olmur, əksinə, eşq
divanəsi olduğuna görə sevinir. Amma zəmanə Məcnunu qəbul etmir və tezliklə Leylini
valideynləri məktəbdən uzaqlaşdırır. Məcnun da Leyli eşqiylə səhraya üz tutur. O, göz
yaşlarını saxlaya bilmir və eşq mahnıları oxuyur. Qəbilə ağsaqqalları belə qərara gəlirlər
ki, onlar Leylinin atasıgilə elçiliyə getsinlər. Lakin Leylinin atası Məcnuna qız
verməyəcəyini bildirib şərt qoyur ki, o, Kəbəyə gedib «məcnun» olmayacağına and
içsin. Qeysi Kəbəyə aparsalar da, o eşqdən başqa heç nəyi qəbul etmir və Leylini özünə
qiblə hesab edir. Orada məşhur bir kəlamı deyir: «Xudaya, sən mənim başıma Leyli
eşqindən başqa bir şey qoymamısan axı!». Eşq bu iki gənc üçün hər şey idi.
Məcnunu atası evə aparıb səhra həyatından ayırmaq, ona ağıl vermək istəsə də,
Leyli Məcnunu görməsə də onun yazdığı şeirlərə mahnı oxuyub özünü Məcnunsuz
təsəvvür edə bilmirdi. Atası Leylini bu eşqdən aralandırmaqdan ötrü onu İbn Səlam adlı
bir varlı ərəbə ərə verir. Lakin Leyli onu qəbul etmir və İbn Səlam da buna tab
gətirməyib dünyasını dəyişir.
Məcnunun atası səhraya gəlib oğluna yenə nəsihət vermək istəyir, amma
Məcnundakı Leyliyə qarşı ülvi məhəbbəti görüb evə qayıdır və bu hala dözə bilməyib
Dostları ilə paylaş: |