Microsoft Word P. doc titul doc

__________________Milli Kitabxana__________________ 
36 
 
trikləşmə, heyvandarlıq   və quşçuluq   fermalarının 
avtomatlaşdırılmasına        ölkəmizin başqa yerlərində olduğu kimi, 
respublikamızda da ciddi fikir verilir. Lakin elektrikləşmənin bütün 
müsbət   cəhətləri ilə yanaşı, onun şəbəkəsi genişləndikcə təhlükəsi də 
artır. Fiziklər və bioloqlar arasında əlaqə   çox   zəif olan dövrdə belə 
hesab edirdilər ki, cərəyanın qiyməti və gərginlik çox olduqca onlarla 
düz mütənasib vəziyyətdə  təhlükə  də artır.  İndi bu fikir artıq   
köhnəlmişdir. 
Müəyyən edilmişdir ki, insan bədənində        cərəyana çox həssas 
olan xüsusi yerlər, təhlükəni artıran istiqamətlər var. Məsələn, əlin üst 
tərəfi,   boyun,   çiyin, kürəklər, gickah cərəyanın təsirilə        həyatı   
təhlükə altına alan ən qorxulu yerlərdir. 
Canlı   orqanizmlərin   elektriklə   zədələnməsində, təbii hadisəlar, 
məsələn, ildırım da böyük   rol oynayır. Hələ lap qədim zamanlardan 
məlumdur   ki, ildırım insan və heyvanlar üçün təhlükə törədə bilər. 
İldırım çox vaxt tək bitən ağaca düşərək onu yandırır. 
İlin isti vaxtlarında ildırım tez-tez müşahidə edilən təbiət 
hadisəsidir.  İldırımın   yaxınlaşmasını biz havanın «sıxlaşması», 
tənəffüsümüzün çətinləşməsi ilə hiss edirik. İldırımın hansı məsafədən 
gəldiyini, onun baş verdiyi yerin uzaq, yaxud yaxın olduğunu bilmək 
olduqca vacibdir. Bu məsafənin   təxmini də olsa təyin edilməsi 
ildırımdan qorunmaq tədbirlərinin həyata keçirilməsi üçün şərait   
yaradır.   Əgər ildırımın çaxması vaxtından göy gurultusu eşidilənə 
qədər keçən zaman fasiləsi on saniyədən çox deyildirsə, bu o 
deməkdir ki, onun əmələ gəldiyi yer müşahidəçi üçün üç kilometrdən 
uzaq deyil. Ona görə  də  dərhal qorunmaq üçün tədbir görmək 
lazımdır.  Ən çox təhlükə törədən xətti ildırımdır. Bu, buludlarla yer 
arasında baş verən elektrik boşalması zamanı baş verir. 
Adətən, ildırım çox hündür yerlərə, məsələn, ot və ya saman 
tayasına, yüksək binalara, radio və ya televiziya qülləsinə, böyük 
ağaclara və s. düşür və onlara ziyan verir. Elektrikkeçirmə qabiliyyəti 
yaxşı olan cisimlər sanki ildırımı özünə  çəkir. Düzənlik yerlərdə 
ildırım gölə, bataqlığa, çayların sahilinə düşür. Ona  görə  də ildırım 
çaxan vaxtı çimən adam  öz həyatına özünün qəsd-etməsi kimi 
qiymətləndirilə bilə.   Əgər 
  

---

__________________Milli Kitabxana__________________ 
37 
 
ildırım adamı tarlada yaxalamışdırsa, o dərhal metal şeylərdən 
uzaqlaşmalı, özünə nəm olmayan çökək yer axtarmalıdır. hər hansı bir 
təpənin yoxuş yerində daldalanmaq da təhlükəsizlik cəhətdən 
əlverişlidir.  İldırım çaxan zaman ot tayasında gizlənmək olduqca 
qorxuludur. Xüsusilə ildırım çaxan zaman ağaca söykənən adam açıq-
aşkar ölümə gedir. Çünki elektrik cərəyanı bu halda onun bədənindən 
keçərək yerə axar və bütün sinir sistemini, ürək toxumalarını, tənəffüs 
orqanını  zədələyər. Bunlardan əlavə, bədəndən axan güclü elektrik 
cərəyanı ayrılan Coul-Lens istiliyi ilə onu tamam yandırıb külə 
döndərə  də bilər. Torpaq yaş olduqda iri ağaclardan 10—15 m aralı 
məsafədə olan yerlərdə  də  təhlükə gözlənilə bilər. Meşədə açıqlıq 
yerlər ildırımdan qorunmaq üçün ən təhlükəsiz hesab olunur. İldırım 
çaxana qədər meşədən çıxa bilməyən adam belə açıq yerlərdə 
daldalana bilər. Lakin bu halda ağaclıqdan olan məsafənin 10—15 m-
dən az olmamasına rəyaət etmək lazımdır. Bəzi hallarda ildırım 
binanın içərisində olan adamlara, töylədəki heyvanlara da ziyan vura 
bilər. Kürəşəkilli ildjrım yelçəkən istiqamətdə, məsələn, qapı  və 
pəncərə açıq qaldıqda asanlıqla otağa və ya mal-qara saxlanan yerə 
daxil olur. Belə ildırım əşyaları zədələyir, insan və heyvanları öldürür 
və ya ağır yaralayır. Ildırım vuran adamı torpağa basdırmaq olmaz. 
Çünki ziyan çəkən  şəxsin tənəffüs rejimi bu halda daha da çox 
pozulur. Ona görə də belə şəxsin dərhal sinəsini açmaq, ona bol hava 
gəlməsi üçün şərait yaratmaq, süni tənəffüs vermək lazımdır. 
Tədris proqramlarına rəsmi və müəyyən mənada formal yanaşmış 
olsaq, bizim yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz məsələ heç bir təbiət 
fənninin «ərazisinə» daxil olmadığını görərik. Lakin bu heç də o 
demək deyildir ki, həmin məsələlərdən dərsdə söhbət açmaq olmaz. 
Yeni şəraitdə politexnizm prinsipinin həyata keçirilməsi, müasir dərsə 
verilən tələblər, təlimin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması tədbirləri və s. 
proqram materialının öyrədilməsini  əsas götürmək  şərti ilə  təbiət 
hadisələrini də imkan dairəsində nəzərdən keçirməyin zəruri olmasına 
haqq qazandırırlar. Çünki əks halda şagirdlərin   əldə   etdikləri   
biliklər -«ölü» səviyyəsində qalar və həyatda özünə kiçik bir çı- 

---

__________________Milli Kitabxana__________________ 
38 
 
ğır da belə aça bilməz. Buradan belə bir nəticə çıxa bilər ki, fənlərin 
hər bir mövzusu üçün qısa məzmunu fraqmentlər hazırlanmalı və əsas 
materialla birlikdə şagirdlərə çatdırılmalıdır. Əlbəttə bu fikir səhvdir. 
Hər şeydən əvvəl ona görə ki, indiki inkişaf şəraitində bu fraqmentlər 
tezliklə köhnələr, digər tərəfdən də hazır faktların şagirdlər tərəfindən 
mənimsənilməsi ilə kifayətlənmək onların fəallığını xeyli azaldır. 
Şagirdlər öyrəndikləri faktları doğma kimi qəbul etməməli, onlara 
məlum olan biliklər  əsasında mühakimə yürüdərək baş verən 
hadisələrin  əmələ  gəlmə  səbəbləri haqqında müəyyən təsəvvür 
yaratmalıdırlar. Onlar IX sinifdə fizikadan öyrənirlər ki, kapillyar 
hadisələr buxarın kondensasiyası üçün şərait yaradır. Məsələn, başqa 
şərtlər eyni olduqda, meniski çökük olan maye üzərindəki molekula, 
qabarıq meniskli maye üzərindəki molekuldan fərqli olaraq, daha çox 
molekul cəzbedici təsir göstərir. Ona görə də havanın rütubəti az olan 
hallarda, isladan mayenin buxarının kapillyar borularda kapilyar 
kondensasiyası baş verir. Bunun sayəsində  məsaməli maddələr 
havadakı nəmi özlərinə çəkir. Nəm hava olan yerdə pambıq da, torpaq 
da nəmi tutub saxlayır, belə  şəraitdə hiqroskopik maddələrin 
qurudulması  çətinləşir. Verilmiş maddə üçün islatmayan mayelər isə 
həmin maddənin məsamələrinə daxil olmur. Suda üzən quşların 
lələklərinin islanmaması da buna əsasən izah olunur. Içərisindən maye 
axan kapillyar boruda hava qabarcığı olduqda mayenin hərəkəti 
zamanı qabarcıq deformasiyaya məruz qalır, onun qabarcıq tərəfdəki 
əyrilik radiusu dəyişir və maye üzərində əlavə təzyiq yaradır. Bu isə 
öz növbəsində mayenin hərəkətini çətinləşdirir və ya tamam 
dayandırır. Belə hadisələr insanın qan damarında baş verə bilər. Qana 
daxil olan qabarcıq onun hərəkətinə mane olaraq hər hansı bir orqanın 
qanla təchiz edilməsini pisləşdirir. Dalğıclarda belə hadisə baş verə 
bilər. Onlar suyun dərin qatlarından nisbətən dayaz qatlarına sürətlə 
keçdikdə hidrostatik təzyiq qəflətən azaldığından qandan qabarcıqlar 
ayrılır və qanın damarlar boyunca normal hərəkətinə mane olur. 
Venaya qan və ya başqa dərman maddəsi yeritdikdə  də oraya hava 
qabarcığının daxil olması ciddi təhlü- 
 
 

---