Microsoft Word P. doc titul doc

__________________Milli Kitabxana__________________ 
27 
 
Dialektikanın bütün qanun    və    kateqoriyalarını  şagirdlərin 
əzbərləməsi vacib deyil. Lakin bunların məzmununun yaxşı  dərk 
edilməsi        zəruridir.    Şagird bilməldir ki, hər bir inkişafda köhnə 
ölür,  əvəzində başqa xassə  və keyfiyyətlərə malik olan yenisi əmələ 
gəlir.   Bu zaman köhnədə olan bütün müsbət,    qiymətli, qabaqcıl nə 
varsa hamısı saxlanılır. 
Dialektika qanunları ümumi    olduğundan    hər bir elmdə bu 
qanunların doğruluğunu sübut etmək üçün kifayət qədər faktik 
material vardır. Ona görə də buda başqa fəndən istifadə etməyə heç bir 
ehtiyac yoxdur. Əksər    mövzuların    öyrədilməsində        şagirdləri 
dialektikanın bütün qanunları  və kateqoriyaları    ilə tanış etmək olar. 
Lakin buna baxmayaraq, yenə  də  fənlərarası  əlaqədən istifadə etmək 
lazım gəlir. Bu halda fənlərarası  əlaqə başqa bir istiqamətdə inkişaf 
etdirilir.    Şagirdləri        inandırırıq    ki, dialektik materializmin 
qanunları ümumidir, bütün    təbiət    və cəmiyyət hadisələrinə aiddir. 
Burada aşağıdakı məsələlərə xüsusi fikir vermək lazımdır: 
1)  fizika, kimya, biologiya, coğrafiya və s. elmlərin öyrəndiyi 
qanunlar xüsusi halları  səciyyələndirir və  təbiətin və ya cəmiyyətin 
ancaq    müəyyən    bir qisim hadisələri arasındakı qarşılıqlı əlaqəni 
əhatə edir. 
Bu qanunlar eyni zamanda daha ümumi olan   dialektika 
qanunlarına tabedir. Məsələn, muəyyən edilmiş yarımparçalanma 
periodu, ancaq verilmiş radioaktiv    elementə, daha doğrusu, onun   
da   bir   izomerinə   aiddir. 
D.İ.Mendeleyevin   dövri sistemi   isə buna nisbətən daha umumi 
qanundur. Çünki bütün elementlərə aiddir 
Nyutonun ümuidünya cazibə qanunu   isə Mendeleyev qanunundan da 
genişdir, çünki bütün təbiət cisimlərinə aiddir. Lakin dialektikanın 
«Əksliklərin mübarizəsi və  vəhdəti» qanunu Nyutonun ümumdünya cazibə 
qanunundan da genişdir, çünki bu qanun cəmiyyətə də aiddir; 
2) yaxın fənlərin tədrisi zamanı dialektika    qanunları  və 
kateqoriyalarının doğruluğu    isbat    edildikdə onların ümumiliyi haqqındakı 
təsəvvür  şagirdlərdə formalaşır, onlar yeganə düzgün metod olan dilektik 
tədqiqat metoduna alışırlar;  
3)  Dialektika qanunları ümumi olduğundan    canlı cansız təbiətə aiddir. 
Ona görə də təbiət elmlərilə 
 

---

__________________Milli Kitabxana__________________ 
28 
 
  
humanitar elmlər arasındakı  əlaqəni öyrənmək də xüsusi əhəmiyyət 
kəsb edir. Məktəbin    bütün   kollektivinin işinin effektliliyi, onların 
dialektik    qanunauyğunluqları nümayiş etdirmək üçün ən səciyyəvi 
olan mövzuları vaxtında   və düzgün    müəyyən    etmələrindən 
asılıdır. 
Şagirdlərdə elmi dünyagörüşünün tərbiyələndirilməsi məsələsi 
pedaqoji  şuralarda vaxtaşırı müzakirə edilir. Bütün fənn müəllimləri 
həmin müzakirələrdə öz fənlərilə əlaqədar olaraq dialektika qanunları 
üzrə  şagirdlərin təfəkkürünü inkişaf etdirməyə xidmət edən 
koordinasiya işi aparmağa cəlb edilərsə, həmin məsələ də arzu edilən 
istiqamətdə öz həllini tapar. Bu işin həyata keçirilməsində  təbiət 
elmlərinin daha çox imkanları olduğunu bir neçə misalla göstərək. 
1.  Əksliklərin mübarizəsi və  vəhdəti.  Şagirdləri həmin qanunla 
tanış etməzdən  əvvəl fizika və başqa fənlərdən çoxlu misallar 
göstərmək lazımdır. Məsələn, cəzb olunma-itələmə, hissəcik-
aktihissəcik və s. kimi anlayışlara fizikadan ümumdünya cazibə 
qanununu, Kulon qanununu, nüvədəki nuklonların qarşılıqlı  təsirini, 
elektron-pozitron, neytron-antineytron, proton-antiproton, kimyadan 
ion və kovalent əlaqə, müxtəlif işarəli ionların birləşmə yeni maddə 
əmələ  gətirməsi faktlarını keçərkən toxunmaq olar. Burada xüsusilə 
qeyd etmək lazımdır ki, elektron və pozitron kimi iki hissəcik 
birləşdikdə iki qamma kvantı alınır, yəni materiya yox olmur, bir 
şəkildən başqa  şəklə keçir. Bunun kimi də iki müxtəlif işarəli ion 
birləşdikdə hər iki ionun xassələrindən tamamilə fərqli xassələri olan 
yeni maddə əmələ gəlir. Qeyd etmək lazımdır ki, aralarında ziddiyyət 
olmasına baxmayaraq bunların biri o biri olmadan yaşaya bilməz. 
Əksliklər mübarizəsi hərəkət və inkişaf mənbəyidir. 
2.  Kəmiyyət dəyişmələrinin keyfiyyət dəyişmələrinə keçməsi. 
Dialektikanın  əsas qanunu olan kəmiyyət dəyişmələrinin keyfiyyət 
dəyişmələrinə keçməsi qanununu şagirdlərdə formalaşdırmaq üçün, 
fizikadan maddənin bir aqroqat halından başqasına keçməsini, 
radioaktivliyi, atom quruluşunu, zəncirvarı reaksiyaları  və s; 
kimyadan D.İ.Mendeleyevin elementlərin dövri cədvəlini, spirt 
molekulunda hidroksil qrupla 
  

---

__________________Milli Kitabxana__________________ 
29 
 
rının sayı artdıqca onun xassələrinin dəyişməsini və s. keçərkən ətraflı 
izahat vermək lazımdır. Burada kəmiyyat dəyişmələrinin keyfiyyət 
dəyişmələrinə keçməsiidəki sıçrayışlara xüsusi fikir vermək, belə 
keçidlərin dərin fəlsəfi mənasını, dərketmə prosesində oynadığı rolu 
fizikada radioaktivlik, kimyada yanma prosesi kimi mövzuları 
öyrədərkən göstərmək olur. Təbii radioaktivlik tədricən baş verən 
sıçrayışdır. Çünki elə radioaktiv elementlər var ki, onların 
yarımparçalanma periodu milyon illərə bərabərdir. 
Şagirdlər zəncirvarı reaksiyalarla tanış olduqda görürlər ki, bu ani 
prosesdir. Burada kəmiyyət dəyişmələri sıçrayışlı keçidlə yeni 
keyfiyyət dəyişmələri əmələ gətirir. Şagirdlərə buradaca başa salmaq 
lazımdır ki, sıçrayışlı keçidləri olan bütün prosesləri, məsələn, 
istilik—nüvə reakskyalarını idarə etməyi bacarmaq cəmiyyət üçün çox 
faydalıdır. 
Kəmiyyət dəyişmələrinin keyfiyyət dəyişmələrinə keçməsinə 
kimyadan  əi yaxşı misal D. I. Mendeleyevin dövri cədvəlidir. Sadə 
elementlərin xassələri (keyfiyyəti) onların atom çəkisindən asılıdır. 
Müəyyən birləşmədəki atomların sayı (kəmiyyət) onun təbiətini 
(keyfiyyəti) təyin edir. SO və SO
2
, N
2
O və  N
2
O
2
, O
2
  və  O
2 
və s. 
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, spirt molekullarında hidroksil 
qruplarının sayı artdıqca spirtip sıxlığı, özlülü, qaynama temperaturu 
və s. dəyişir. Oksidləşmə reaksiyaları ilə  şagirdləri tanış etdikdə 
göstərmək lazımdır ki, müəyyən  şəraitdə yanma prosesi tədricən, 
başqa şəraitdə isə partlayışla gedir. 
Bu qayda ilə başqa fənlərdən də  kəmiyyət dəyişmələrinin 
keyfiyyət dəyişmələrinə keçməsinə aid şagirdlərin başa düşə biləcəyi 
misallar göstərilir, bu qanunun ümumi olduğu onlara izah edilir. 
3.  İnkarı inkar qanunu. Ayrı-ayrı  təbiət fənlərini öyrənərkən 
şagirdlərin diqqəti, təbiət hadisələrinin inkişaf prosesində müşahidə 
edilən köhnə ilə  təzə arasındakı münasibətə  cəlb edilir. Köhnə 
keyfiyyətlərin yenilərilə  əvəz edilməsi,  əvvəlki xassələrin dəyişməsi 
bu qanunun əsas  əlamətləridir. Bu qanunu bilməklə  şagirdlər, nəinki 
inkişaf prosesində köhnə ilə  təzə arasında  əmələ  gələn mürəkkəb 
vəziyyətdən 
 
 

---