Microsoft Word Proqramlasd?rma dill?ri v? Informatikabenovse doc

sistemlərinə rum rəqəmlərinə əsaslanan say sistemini misal göstərmək olar. Bu say 

sistemində  bir  neçə  simvol  var.  Bütün  ədədlər  həmin  simvolların  köməyi  ilə 

yazılır. 

Simvollar bunlardır: 

I-bir, V-beş, X-on, L-əlli, C-yüz, D-beş yüz, M-min. 

Ə

dədləri  təsvir  etmək  üçün  simvolların  qiymətlərinin  azalma  ardıcılığı  ilə 

soldan  sağa  düzürlər.  Hər  hansı  simvolun  solunda  kiçik  qiymətli  simvol  yazıla 

bilər. Bu halda kiçik qiymətli simvol mənfi işarəli hesab olunur. 

Nümunə: CLXX = 100 +50 + 10 + 10= 170 

CXL = 100 + (-10) + 50 = 140 

Məsələn XV və XVI ədədlərində V simvolu müvafiq olaraq sağdan birinci və 

ikinci  yerdə  durur.  Lakin  hər  iki  ədəddə  V-in  qiyməti  5-ə  bərabərdir.  Eləcə  X 

simvolu sağdan həm ikinci, həm də üçüncü yerdə, yəni bir ədədi – 10 ədədini ifadə 

edir. Başqa sözlə mövqesiz  say sistemlərində təkliklər, onluqlar və s. kimi mərtəbə 

anlayışları yoxdur. 

ndi  isə  bizə  yaxşı  tanış  olan  onluq  say  sisteminə  müraciət  edək.  ki  ədəd 

götürək:  40  və  14.  Bu  ədədlərin  hər  ikisində  4  rəqəmi  var.  Lakin  bu  rəqəmlərin 

qiymətləri  fərqlidir.  Birinci  ədədin  4  rəqəmi  qırx  ədədinə,  ikincidə  isə  dördə 

bərabərdir.  Bunun  səbəbi  verilmiş  ədədlərdə  4-ün  müxtəlif  mövqelərdə  (soldan 

sağa uyğun olaraq 1-ci və 2-ci) yazılmasıdır. 

Bu tip say sistemləri mövqeli sistemlər adlanır. Mövqeli say sistemində rəqəm 

ə

dədin tərkibində durduğu yerdən asılı olaraq müəyyən qiymətə malik olur. 

Hal-hazırda 10-luq, 2-lik, 8-lik və 16-lıq mövqeli say sistemləri geniş istifadə 

edilir. Hər bir say sisteminin öz əlifbası və əsası vardır. 

Ə

dədlərin  yazılışı  üçün  istifadə  olunan  simvolların  (rəqəmlərin)  sayına  say 

sisteminin əsası deyilir. 

Say sisteminin əsası onun əlifbasındakı rəqəmlərin sayıdır. Məsələn, 2-lik say 

sisteminin  əlifbası  0  və  1-dən  ibarətdir,  8-lik  say  sisteminin  əsası  isə 

0,1,2,3,4,5,6,7-dən, 16-lıq say sisteminin əsası isə 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A(10), 

B(11), C(12), D(13), E(14), F(15)-dən ibarətdir. 

 

SAY 

S STEMLƏR  

SAY 

S STEMLƏR  

Ş

ARƏLƏR 

kilik 

2 

0,1 

Səkkizlik 

8 

0, 1, 2, 3, 4, 5,6,7 

Onluq 

10 

0, 1, 2, 3, 4, 5,6,7,8,9 

Onaltılıq 

16 

0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, 

F 

 

Ə

sası q olan mövqeli say sistemindəki istənilən x ədədini aşağıdakı düstur ilə 

ifadə etmək olar: 

m

m

n

n

n

n

q

q

x

q

x

q

x

q

x

q

x

q

x

x

−

−

−

−

−

−

−

+

+

+

+

+

+

+

=

..

.

..

..

1

1

0

1

1

2

2

1

1

)

(

  (1) 

Burada: 

x

(q)

 – q əsaslı say sistemində verilən ədəd, 

---

q – say sisteminin əsası, 

x

i

 – ədədi təşkil edən rəqəmlər (x

i 

< q), 

n – tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı, 

m – kəsr hissədəki mərtəbələrin sayıdır. 

Məsələn: 

1234,56=1·10

3 

+ 2·10

2 

+3·10

1 

+4·10

0 

+5·10

-1 

+6·10

-2

 

Say  sisteminin  əsası mötərizə  içərisində indeks  kimi  göstərilir.  x

(q)

  ədədi  adi 

halda belə yazılır. 

m

n

n

q

x

x

x

x

x

x

x

−

−

−

=

...

,

....

1

1

2

1

)

(

 

Vergül  işarəsi  tam  hissəni  kəsr  hissədən  ayırır  və  mövqelərin  (mərtəbələrin) 

çəki qiymətlərinin hesablanmasının başlanğıcını təyin edir. 

nformatikada  əsası  2  olan  ikilik  və  bu  say  sistemi  ilə  asan  əlaqə  yaratmağa 

imkan  verən  8-lik  (2

3

)  və  16-lıq  (2

4

)  say  sistemlərindən  istifadə  olunur  (cədvələ 

nəzər sal). Ən geniş tətbiq olunan 2-lik say sistemidir.  ndiyə qədər mövcud olan, o 

cümlədən,  müasir  kompyuterlərdə  informasiyanın  maşındaxili  təsviri  üçün  2-lik 

say sistemindən istifadə olunur. 

kilik  say  sisteminin  əsası  q=2-dir.  Bu  say  sistemində  istənilən  ədəd  0  və 

1rəqəmlərindən ibarət olur. 

kilik  say  sistemində  istənilən  ədədi  aşağıdakı  düstur  vasitəsilə  belə  ifadə 

etmək olar: 

 

m

m

n

n

n

n

x

x

x

x

x

x

x

−

−

−

−

−

−

−

+

+

+

+

+

+

+

=

2

..

..

2

2

2

..

..

2

2

1

1

0

1

1

2

2

1

1

)

2

(

  (2) 

Ə

dədin  ikilik  təsviri  onluq  təsvirə  nisbətən  3,3  dəfə  çox  mərtəbə  tələb  edir. 

Buna  baxmayaraq  aşağıdakı  səbəblərə  görə  kompyuter  texnikasında  2-lik  say 

sisteminə üstünlük verilir: 

1.  kilik  say  sisteminin  rəqəmlərini  (0  və  1)  ifadə  etmək  üçün  2  dayanıqlı 

vəziyyəti olan elementlərdən (triggerlərdən) istifadə olunur ki, onlar da quruluşca 

sadədir, texniki baxımdan ucuz başa gəlir və iş etibarlığı yüksəkdir; 

2.  kilik  ədədlər  üzərində  hesab  əməllərinin  aparılması  digər  say  sistemlərinə 

nisbətən sadədir, kompyuterdə asan həyata keçirilir; 

3.  kilik  say  sistemi  məntiqi  kəmiyyətlərin  ifadə  edilməsi  üçün  çox  əlverişli 

olduğundan, məntiqi əməllərin və funksiyaların yerinə yetirilməsi asanlaşır. 

10-luq  say  sistemində  ədəd  10-luq  mərtəbələrdən  ibarətdir.  Mərtəbə  sağdan 

sola  artır:  555=500+50+5.  Bunu  belə  də  yazmaq  olar: 

0

1

2

10

10

5

10

5

10

5

555

⋅

+

⋅

+

⋅

=

 

Göründüyü  kimi,  mövqeli  sistemdə  ədədi  say  sisteminin  əsası  vasitəsilə  ifadə 

etmək mümkündür. Qarışıq ədəd də bu qayda ilə yazılır: 

2

1

0

1

2

10

10

5

10

5

10

5

10

5

10

5

55

,

555

−

−

⋅

+

⋅

+

⋅

+

⋅

+

⋅

=

 

Beləliklə, ümumi hal üçün: 

m

m

n

n

A

−

−

−

−

⋅

+

+

⋅

+

⋅

+

+

⋅

=

10

...

10

10

...

10

1

0

0

1

1

10

α

α

α

α

alınır. 

Göründüyü kimi, adi yazılış: 

1

1

0

1

1

10

...

,

...

+

−

−

−

=

m

n

n

a

a

A

α

α

α

α

 

(məsələn, 555) kimidir. 

8

8

2

,

673

=

A

 8-lik say sistemindədir və 

1

0

1

2

8

8

2

8

3

8

7

8

6

−

⋅

+

⋅

+

⋅

+

⋅

=

A

 kimi açılır. 

---