Microsoft Word riyaziyyatin tedrisinde umumilesdirme 2009. doc
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
_____________Milli Kitabxana_____________ 18
nəzəri olaraq həll etmək – onu təkcə müəyyən xüsusi hal üçün deyil, bütün eyni cinsli hallar üçün həll etməkdir; 3) Çıxarış prosesi və ya deduksiya. İsbatlar yolu ilə aparılan bu ümumiləşdirməyə, bəzən səhv olaraq tam və ya bitmiş induksiya deyilir, çünki belə çıxarılışda xüsusidən ümumiyə keçmək vardır. Əslində isə bir müddəadan digəri isbat yolu ilə alınırsa bu deduksiyadır. Belə nəzəri çıxarış ümumidən xüsusiyə və tərsinə qarşılıqlı keçid zamanı olur. S.L.Rubinşteyn empirik və nəzəri ümumiləşdirməni təfəkkürün müxtəlif səviyyələrinin (əyani, mücərrəd, nəzəri) əsası kimi fərqləndirir. Birincisi müqayisə və oxşarlığın; şeylərdə xaricən eyniliyin ayrılması nəticəsidir. Bu hətta həmin sözün məxsusi mənasında mücərrədləşdirmə vermir. İkincisi – başlanğıc hissi verilənlərin, onların mahiyyətini müəyyənləşdirmək və ayırmaq məqsədi ilə çevrilməsi ilə əlaqədar xüsusi analiz və mücərrədləşmənin nəticəsidir. O, idrak nəzəriyyəsində xüsusi və ümuminin münasibətinə əsas məsələ kimi baxır. Anlayışa tətbiqdə bu belə izah edilir: “Əsl anlayışın ümumiliyi üçün ümumi, xüsusi və təkcə birlikdə götürülməli və burada mühüm olanın açılması zəruridir. Ümumi cəhətlərin ayrılması ilə əmələ gələn ümumi təsəvvürlər əlamətlərin yalnız xarici məcmusudur, əsl anlayışda isə onlar qarşılıqlı əlaqədə və keçidlərdə götürülür” [179(4)]. O, göstərir ki, təkcə anlayışlar deyil, habelə obrazlar, hətta təfəkkürün ən yüksək səviyyəsində iştirak edir. Belə vahid təfəkkürdə “anlayışlar və obrazlar – təsəvvürlər kəsilməz birlikdə verilir”. Bu vahidlik ümumi (anlayışlar) və təkcənin (təsəvvürün) vahidliyi kimi çıxış edir. Onun fikrincə əqlin əsas əlaməti ümumiyyətlə mühümü müəyyən etmək qabiliyyətidir. Lakin “mühüm” nəzəri ümumiləşməyə gətirən analiz və mücərrədləşdirmə ilə müəyyən edilir. Əslində bunlar “ümumiyyətlə əqlin əsas əlamətləridir” S.L.Rubinşteyn və onun əməkdaşlarının (İ.M.Jukova, K.A.Slavyanova, A.V.Bruşlinski, A.M.Matyuşkin, N.T.Frolova və b.) məsələ həlli ilə əlaqədar maraqları fikirləri vardır. Məsələn, Slavyanova bir həndəsə məsələsinin şərtlərini (köməkçi) müəyyən münasibətdə onunla bircinsli olan digər məsələnin (əsas) şərtlərinə köçürməni, iki qrup şagirdlər üzərində eksperiment aparmaqla, araşdırır. _____________Milli Kitabxana_____________ 19
Yoxlanılan qruplardan birinə əsas məsələnin təhlilindən əvvəlki mərhələdə, ikinciyə isə sonra köməkçi məsələ təqdim edilir. Bu təcrübə əsasında müqayisə və analiz-mücərrədləşdirmə yolu ilə “yerindəcə” ümumiləşdirmənin mahiyyəti, onlardan hansının daha səmərəli olması göstərilir. Beləliklə, məsələ həlinin ümumiləşdirilməsi iki yolla baş verə bilər: empirik və nəzəri. Bunlardan birincisi iki (və daha çox) məsələ həllinin geniş müqayisəsi ilə yerinə yetirilir. İkincisi yalnız bir məsələnin analizi ilə olur. S.L.Rubinşteynə görə ikinci növ ümumiləşdirmə, məsələnin təhlili dərəcəsindən asılı funksiya kimi, birincinin özünəməxsus davamıdır: analizin başlanğıc mərhələsi elementar ümumi- ləşmə verir, sonuncu mərhələ isə nəzəri xarakterli ümumiləşməyə gətirir. Lakin onun ümumiləşmə növlərinin münasibəti ilə əlaqədar olan mövqeyində müəyyən ziddiyyət vardır. Belə ki, bir tərəfdən analiz hər şeydən əvvəl mühümlərin mücərrədləşdirilməsi ilə əlaqələndirilir və qeyd edilir ki, nə isə ümumi olduğu üçün mühüm deyil, lakin mühüm olduğu üçün ümumidir. Beləliklə, analiz prosesində mühüm ayrılır və artıq bunun əsasında ümumi, oxşarlar müəyyən edilir. Digər tərəfdən o, analizin özünü mühümə daxil olmada pillə kimi ümumini ayırmağa gətirən xüsusi başlanğıc mərhələ hesab edir. Məncə bu iki müddəa bir-birinə ziddir. V.A.Krutetskinin tədqiqatlarında [120] müəyyən edilmişdir ki, şagirdlərin əksəriyyəti riyazi məsələnin həllini yalnız tədricən və uzun müqayisələr yolu ilə ümumiləşdirirlər. Onların az bir hissəsi bir məsələnin təhlili ilə ümumiləşmiş həlli tapırlar və sonra dərhal “yerindəcə” hər hansı sinfin bütün məsələlərinə tətbiq edirlər. S.L.Rubinşteyinin göstərdiyi iki növ ümumiləşdirmənin xüsusiyyətləri V.A.Krutetski və başqa psixoloqların işlərindəki iki növ ümumiləşdirmənin təsviri ilə eynidir. Odur ki, belə nəticə çıxarmaq olar ki, S.L.Rubinşteyin və onun əməkdaşlarının tədqiqatlarında olduğu kimi bu işlərdə də şagirdlərin fikri fəaliyyə- tində empirik və nəzəri ümumiləşdirmələrin fərqi, bunların yerinə yetirilməsinin müxtəlif yolları və vasitələri, onların reallaşdırılması, habelə idrakı faydalılığı eksperiment yolu ilə müəyyən edilmişdir. Bəzi hallarda ümumiləşdirmənin empirik və nəzəri növlərinin mənbəyi və imkanları onların əsl təbiətindən uzaq şərh edilir. _____________Milli Kitabxana_____________ 20
Məsələn, V.A.Krutetski ümumiləşdirmənin növlərini “empirik” və “nəzəri” kimi qiymətləndirmir. Xüsusən o, nəzəri təfəkkürün xarakterik xüsusiyyətlərinə baxmır. Onun fikrincə belə ümumiləşdirmə qabiliyyətinə malik olmaq yalnız bəzi insanların beyninin anadangəlmə əsəb-fizioloji prosesləri ilə əlaqədardır, fitri xarakter daşıyır və bu riyazi asılılıqları mənimsəməyə uyğundur. Buradan belə çıxır ki, beynin quruluşundan asılı olaraq heç də bütün insanlar riyaziyyatı öyrənə bilməz və müvafiq ümumiləşdirmələr aparmaq qabiliyyətinə malik deyil. Bununla mənimsəmə vasitəsi və norması fərdlərlə müəyyən edilən nəzəri təfəkkürün tarixən yaranmış təbiəti və insanların nəzəri ümümiləşdirmə apara bilmək qabiliyyəti inkar edilir.
S.L.Rubinşteynin işlərində anlayışların məsələ həlli prosesində rolunun müxtəlif cəhətləri işıqlandırılır. Ümumiləşdirmə ilə əlaqədar onun aşağıdakı fikirləri daha maraqlıdır: 1) Müasir insanın “ağlının” xaratkerik xüsusiyyəti şeylərin mahiyyətini, bu mahiyyət haqqında anlayışlar əsasında müxtəlif hadisələrin sonrakı izahı zamanı müəyyənləşdirməkdir (nəzəri təfəkkürün üsulu kimi mücərrəddən konkretə keçmək); 2) empirik və nəzəri təfəkkürün fərqi ümumiləşdirmələrin yerinə yetirilməsinin yolları və vasitələrinin fərqi ilə müəyyən edilir; 3) nəzəri ümumiləşdirmənin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, analiz və şeylərin mühüm xassələrinin mücərrədləşdirilməsi vasitəsi ilə yerinə yetirilir (bu bir məsələ üzərində işlənilmiş sonra isə “yerindəcə” hər hansı sinfin bütün məsələlərinə köçürülən ümumiləşdirmənin əsasını təşkil edir); 4) əqli əməliyyatlar (analiz, sintez, ümumiləşmə, xüsusiləşmə və s.) subyektin obyektlə fəaliyyətinin forma və üsullarını açmalıdır. Fikrimizcə bu müddəalar təfəkkürün empirik nəzəriyyəsinin şagirdlərin tədris fəaliyyətinin psixoloji əsaslarını işləməyə mane olan nəticələrini aradan qaldırmaq üçün şərait yaradır, təlimi ümumiləşdirmənin empirik nəzəriyyəsindən azad etməyin yolunu göstərir. İsveç psixoloqu Jan Piaje əqlin inkişaf nəzəriyyəsini hərtərəfli tədqiq etmişdir [173]. Bu nəzəriyyənin mərkəzi məsələlərindən biri subyektin apardığı əməliyyatın, onun təfəkkürünün inkişafında rolunun dəqiq göstərilməsidir. O, Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|