60
informasiyanın emalının statik və informasiyanın imitasiya olunmuş nəticələr
haqqında istifadəsi yolu ilə formalaşdırmaq olar. Son zamanlar daha çox BB-nin
avtomatlaşdırılmış doldurulması istifadə olunmağa başlayır.
Biliklərin digər vacib mənbəsi nternetdir. Lazımi informasiya və biliklərin
nternetdə ənənəvi axtarışından əlavə hal-hazırda biliklərin axtarılması prosesinə
intellektual agentlər cəlb olunur. ntellektual agentlər (proqram robotları)
biliklərin tapılması üçün sənədlərin daxilində işləyə və ya Web-də axtara bilər,
sonra isə biliklərlə lazımi formatda geri qayıda bilərlər.
ntellektual sistemlər proses və obyektlər haqqında öz biliklərini sistemə
ötürən mütəxəssislərlə birgə hazırlanır. Ekspert və ya mütəxəssislə iş prosesi
biliklərin çıxarılması və ya biliklərin daha düzgün və korrekt əldə olunmasından
ibarətdir. Bu texniki, psixoloji, istehsal və sosial xarakter faktorları özündə
saxlayan çətin və zəhmət tələb edən bir prosesdir. Sözügedən prosesdə biliklər
mühəndisi əsas rol oynayır. Uzun zaman kəsiyində biliklər mühəndisi tapşırıqları
müəyyənləşdirmək, mühüm anlayışları aydınlaşdırmaq və bu anlayışlar arasında
qaydaların müəyyənləşdirilməsi və formalaşdırılması üçün ekspertlə birgə işləyir.
Biliklər mühəndisi tədqiqat sahəsini yaxşı bilməli, biliklərin formalaşması və
təqdim olunması metodlarına malik olmalı və müxtəlif vəziyyətlərə tez oreintasiya
olunan psixoloq olmalıdır.
Ekspert intellektual sistemə tədqiqat sahəsinin öyrənilməsinə kömək edə
biləcək vəziyyətdə və arzuda olmalıdır. O dərk etməlidir ki, intellektual sistemlər iş
yerində gələcəkdə onu “əvəz” etmək üçün deyil, əksinə ona kömək üçün nəzərdə
tutulub.
Biliklər mühəndisi adətən determinləşdirilmiş daxili quruluşu olmayan pis
müəyyən olunmuş tapşırıqlarla işləməli olur. Ekspertlər öz təcrübi fəaliyyətində bu
tapşırıqları məsələnin bütün parametrlərinin analizini qeyri-mümkün edən
məsələnin həll operativliyi şərtləri və ya problemin mənasının başa düşülməsində
olan çatışmazlıqları empirik qaydalar olan evristikalardan istifadə etməklə həll
edirlər. Buna görə də tapşırıqların həllində intellektual sistemlər evristik
prosedurların yerləşdirilməsinə çalışırlar.
61
Biliklər mühəndisinin işində çətin məqam ekspertə predmet konsepsiyalarını
müəyyənləşdirən və formalaşdıran tədqiqat biliklərinin strukturlaşdırılmasına cəhd
zamanı kömək edilməsidir.
Konkret şəxsə aid olan biliklərin əldə olunması ilə əlaqəli iş, yəni biliklərin
çıxarılması biliklərin mühəndisliyində elə də aşağı səviyyəli rol oynamır.
Biliklə ri haradan çıxarmalı?
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi intellektual və
ekspert sistemlər üçün biliklər mənbəyi rolunda dərsliklər, sorğu kitabçaları,
konkret tədqiqat sahəsinə aid araşdırılmış materiallar, iqtisadi informasiya və s.
çıxış edə bilər.
Buna baxmayaraq biliklərin klassik mənbəyi həmin sahənin ekspertidir,
hansıki onun biliklərini sistem hazırlayıcısı rolunda çıxış edən biliklər mühəndisi
mənimsəyir.
Bu, ya adi icraçıdan fərqlənən yüksək ixtisaslı mütəxəssisdir, ya da xam və ya
təzə işçidən fərqli olan təcrübəli insandır. Aydındır ki, tədqiqat sahəsində ekspertin
bacarığı nə qədər yüksəkdirsə, onun tapşırığın həlli üçün istifadə etdiyi biliklərin
təsviri bacarığı bir o qədər aşağıdır.Votermen bunu bilik mühəndisliyinin
paradoksu adlandırmışdır. Əgər biz ekspertdən soruşsaq ki, hər hansı bir tapşırığı
yerinə yetirərkən konkret nə iş görür, o buna cavab olaraq özünün ağlı kəsdiyi
formada, lakin mühakimələrin real prosesindən tamam ayrı olan bir prosesi izah
edəcək ki, burada da ehtiyatlı olmaq lazımdır.
Belə bir fikir də var ki, ekspertin bilikləri məsələlərin daxili modelləri ilə
sistemli hala düşür və eyni zamanda ekspertin konkret vəziyyətdə ilk dəfə
qarşılaşdığı problemin həlli onun yaddaşından seçilir və seçim ümumi
qanunauyğunluqlar şəklində süurlu olaraq müəyyən olunur.
Hansı biliklə ri seçmə k (nə yi çıxarmaq?).
Əgər sistemin funksiyaları
müəyyənləşibsə, onda təbii olarq ən vacib olanı bu funsiyaların realizəsi üçün
lazım olan çıxış qaydalarını əldə etməkdir.
Hər şeydən əvvəl bu baza quruluşudur. Problem sahəsinin baza quruluşunu
formalaşdıran obyekt, anlayış və atributları saymaq və sahənin xüsusiyyətlərini
62
bilmək vacibdir. Obyekt, bilik və anlayışlar arasında əlaqə qaydalar çıxışı
vasitəsilə təşkil edilir.
Daha sonra şüurluluq meyarları (kriteriya)ortaya çıxır, yəni nəyə görə ekspert
problemi məhz bu üsulla həll edir? Ola bilər bu üsul yüksək evristik qiymətə
malikdir və ya uğursuzluq hallarına hazırlıqlıdır? Bu üsula hansı formada kömək
etmək olar?
Ekspert tərəfindən istifadə olunan vasitələrə,
məsələn, həllin qəbulunda
istifadə edilən modellər aiddir.
Biliklərin seçmə texnikasını
altı əsas sinfə bölmək olar: köməkçi suallarla
sorğu, quruluş verilmiş sorğu, özünü müşahidə, öz işi haqqında hesabat, dialoq,
tənqidi icmal. Öz növbəsində hər bir sinif bir neçə texniki metodlardan ibarətdir.
Ə
hatəli informasiyanı biz nəzərdən keçirməyəcəyik, bircə bu biliklərin analiz
olunmasından asılı olan biliklə rin seçilmə si mə qsə dinin müxtəlif üsullarla əldə
olunmasını nəzərdən keçirəcəyik.
Hesablama texnikası ilə işləmək bacarığı olan ekspert bilavasitə redaktə
olunan proqram vasitəsi ilə intellektual sistemlə qarşılıqlı əlaqə yarada bilər. Bu
proqram BB haqqında inkişaf etmiş dialoq interfeysi və biliklərə malik olmalıdır.
Lakin, ekspertin proqramla əlaqəsinin effektivliyi problemi ortaya çıxır.
Biliklərin əldə olunmasının daha bir üsulu biliklərin avtomatlaşdırılmış
çıxarılışı və onların BB-də yazılmasıdır. Mütəxəssislərin biliklərinin
avtomatlaşdırılmamış yığımı çox zəhmət tələb edən prosesdir. Bununla əlaqədar
olaraq inkişaf etmiş intellektual sistemlərdə biliklərin əldə olunması üçün köməkçi
alətlər qabaqcadan nəzərə alınır.
Cədvəl 4. Predmet ekspertindən biliklərin çıxarılması metodları
Metod
Təsvir
ş
yerində müşahidə
Öz iş yerində real məsələləri həll edən ekspertə nəzarət
etmək
Məsələlərin
müzakirəsi
Konkret məsələlərin həlli üçün verilənlər, biliklər və
prosedur formalarının üzə çıxarılması
Məsələlərin təsviri
Hər bir mümkün cavab kateqoriyası üçün ekspertə
Dostları ilə paylaş: |