Microsoft Word S. Nergiz dissertasiya doc

 

51

 

FƏS L III.  NTELLEKTUAL S STEMLƏR N QƏRAR 

QƏBULETMƏ PROSES N N GÜCLƏND R LMƏS NDƏ  ŞT RAKININ 

ARTIRILMASI MEXAN ZMLƏR  

 

3.1. Qərar qəbuletmə prosesini gücləndirilməsinə təsir edən 

intellektual sistemlərin layihələşdirilməsinin mərhələləri 

 

ntellektual  sistemlərin  layihələşdirilməsi  dedikdə  təqdqiqat  sahəsində 

biliklərə  sahib  və  sistemin  yaradılmasına  kömək  etməyə  hazır  olan  ekspert, 

həmçinin  süni  intellekt  sahəsində  çalışan  biliklər  mühəndisi,  analitik  və 

proqramçıların  iterativ  (çoxdəfəli)  və  təkamül  proseslərində  iştirakı  başa  düşülür. 

Görüləcək  işlərin həcmi  və  zəhmətindən  asılı  olaraq  qrup 3-6 nəfərdən ibarət ola 

bilər. 

Tədqiqat  sahəsinin  analizindən  və  bu  sahəyə  intellektual  sistemlərin 

məqsədəuyğun  tətbiqinin  müəyyənləşdirilməsindən  sonra  bilavasitə  sistemin 

layihələşdirilməsinə keçilir. 

ntellektual  sistemlərin  layihələşdirilməsi  mərhələlərinin  sayına  müxtəlif 

baxışlar  mövcuddur.  Bu,  bir  çox  faktordan,  əsasən  də  yaradılacaq  intellektual 

sistemin  funksiyalarından,  onun  istifadə  olunacaq  sahəsindən,  inkişaf  etmiş  alət 

vasitələrinin mövcudluğundan və s. asılıdır. 

Süni intellekt sisteminin hazırlanması prosesi beş mərhələyə (şəkil 6) ayrılır: 

1.

 

Verilən 

məsələlərin 

və 

onların 

xarakteristikalarının 

müəyyənləşdirilməsinin  identifikasiyası  (eyniləşdimə).  Bu  mərhələdə  həll 

olunacaq  məsələlərin  xarakteristikaları  və  xüsusiyyətləri  müəyyənləşdirilir. 

Layihələşdirilən  sistemə  texniki  məsələlər  hazırlanır.  Daha  sonra  sistemin 

istifadəçilərinin  dairəsi  müəyyənləşdirilir.  Bu  məlumatlar  gələcəkdə  ekspertlərin 

bilik  sahəsini,  sistemin  funksiyalarını  və  nəticə  olaraq  lazım  olan  biliklərin 

səviyyəsini müəyyən etməyə imkan verir. Nəticədə müəyyən tələblər yaranır.  

---

 

52

2.

 

Tədqiqat sahəsinin ekspertlərinin biliklərinin dairəsini əks etdirən əsas 

konsepsiyalarının  müəyyənləşdirilməsi.  Bu,  qərar  qəbulu  prosesində  ekspertin 

işlədiyi  biliklərin  tipini  analiz  etməyə  imkan  verir.  Biliklər  mühəndisi  qərarın 

çıxarılışında  ekspertin  fikirlərinə  uyğun  olan  biliklərin  təqdim  olunmasının  və 

qərar  qəbul  etmə  prosedurunun  rəsmi  vasitələrini  müəyyənləşdirir.  Beləliklə,  bu 

mərhələnin  yerinə  yetirilməsi  nəticəsində  tədqiqat  sahəsi  haqqında  ekspert 

biliklərinin  təqdimatı  sxeminin  xarakterinin  seçimini  müəyyən  edən  məfhum 

meydana gəlir və formalaşır.  

 

 

 

 

 

Şə

kil 8. Süni intellektin layihələşdirilməsi mərhələləri 

1.

 

Biliklərin 

təqdimatı 

və 

qərarların 

çıxış 

mexanizminin 

müəyyənləşdirilməsinin  rəsmiyyətinin  seçilməsi.  Sistemin  layihələşdirilməsində 

qoyulan  məsələnin  həllinə  modelləşdirmə  komponentləri  əhəmiyyətli  dərəcədə 

təsir  göstərir.  Biliklərin  təqdim  olunması  üçün  hazırlanan  quruluş  növbəti 

mərhələnin – BB sisteminin yaranması mərhələsinin reallaşdırılmasının bilavasitə 

ə

sasını təşkil edir.  

---

 

53

2.

 

BTD-nin seçilməsi və ya hazırlanması. Seçilmiş təqdimolunma dilində 

qaydaların  hazırlanması  və  təqdim  olunmasından  sonra  onlar,  yəni  qaydalar, 

biliklər mühəndisi tərəfindən BB-yə yerləşdirilir.  

3.

 

Sistemin yoxlanması və ya testdən keçirilməsi.  

Sistemin  iş  qabiliyyəti  konkret  yoxlanmış  məsələlərin  həlli  yolu  ilə 

müəyyənləşdirilir.  Müxtəlif  çatışmazlıqların  meydana  gəlməsi  zamanı  həmin 

çatışmazlıqların xarakterindən asılı olaraq hazırlamanın bu və ya digər mərhələsinə 

müraciət  baş  verir.  Süni  intellekt  sistemində  hər  hansı  biliklərin  olmaması  və  ya 

onların çatışmayan müəyyənlikləri IV mərhələyə qayıdırlar və imkanları daxilində 

düzəlişlər  edirlər.  Əgər  ekspert  tərəfindən  seçilmiş  biliklərin  təqdim  olunması 

modeli  çərçivəsində  hər  hansı  biliklər  təqdim  oluna  bilmirsə,  onda  III  mərhələyə 

qayıdılır  və  alternativ  model  və  ya  biliklərin  təqdim  olunma  sxemi  seçilir.  Geri 

qayıtmanın  səbəbi  kimi  məntiqi  çıxışın  adekvat  baza  mexanizminin  çatışmazlığı 

ola  bilər.  Qoyulan  məsələnin  çıxış  vəziyyəti  düzgün  olmadığı  zaman  problemin 

yenidən formalaşdırılmasına tələbatda hansısa bir hadisə baş verə bilər. 

Bu  struktur  hesablayıcı  vasitələrin  üç  kompleksindən  ibarətdir.  Birinci  kompleks 

məsələlərin  effektiv  həlli  üçün  layihələndirilmiş  proqramları  (  icra  sistemini  ) 

yerinə yetirən vasitələrin məcmusudur.

 

 

 

2.  ntellektual  

 

interfeys 

 

 

 

1.  cra sistemi  

                                                                                                                               

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                  3. Biliklə

r bazası 

 

Həll edən 

Ünsiyyət 

sistemi 

 

Translyatorlar, 

Qarşılıqlı 

anlaşmanı 

təmin edən 

sistem 

Proqram 

 

Fərziyyəvi, 

məntiqi, 

axtarış 

vasitələriləri 

Konseptual 

səviyyə 

 

Informasiya 

səviyyəsi 

   

   

 S

on

   

 is

ti

fa

d

əç

il

ər

 

Xüsusi VB 

---