Microsoft Word S. Nergiz dissertasiya doc

 

38

 

2.2. Müəssisələrin qərar qəbuletmə prosesinə təsir edən amillər 

 

QQDS-in  quruluşu  müxtəlif  müəlliflər  tərəfindən  müxtəlif  cür  göstərilir. 

Məsələn, Marakas  1999-cu ildə QQDS-in beş əsas hissədən ibarət olan quruluşunu 

təklif etmişdir: (1) Verilənlərin idarə olunma sistemi (the data management system 

- DBMS), (2) Modellərin idarə olunması sistemi (the model management system – 

MBMS), (3) Bilik maşınları (the knowledge engine (KE)), (4)  stifadəçi interfeysi 

(the user interface)  (5)  stifadəçilər (the user(s)). 

 

 

 

Şə

kil 5. QQDS-nin beş müxtəlif komponentləri 

 

Qərar  qəbuletmə  nəzəriyyəsi  —  tərkibində  riyazi,  statistik,  iqtisadi, 

menecment  və  psixoloji  bilikləri  və  metodları  birləşdirərək,  müxtəlif  növ 

məsələlərin  həlli  yollarının  insanlar  tərəfindən  seçmə  qanunauyğunluqlarını 

öyrənir,  eyni  zamanda  mümkün  həllərin  içərisindən  ən  əlverişlisinin  axtarılma 

yollarını araşdırır. 

Bu  nəzəriyyə    əsasən  mikroekonomik  səviyyədə  yaranan  rasional  seçim 

modelinə  əsaslanır.  Buna  əasən  hər  hansı  qərar  qəbuletmə  prosesi  aşağıdakı 

mərhələlərdən  keçir:  

1.  Həll  olunası  problemin  təyin  olunması.    Bu  mərhələdə  problemi  təşkil 

edən hissələr ayrılır və onların bir-birinə münasibəti təsvir olunur.  

2. Faktların yığilması. Faktlar  obyektiv və qərəzsiz yığılmalıdır. 

---

 

39

3. Mümkün həllər coxluğu təyin edilməlidir. Əldə olan məlumatlara əsasən 

verilmiş problemin həll olunması üçün  bütün üsullar təsvir olunmalıdır.   

4.  Mümkün  həllərin  analizi.    Riyazi  aparatdan  istifadə  etməklə  bütün 

mümkün həllərin üstün və çatışmayan cəhətləri  müqayisə edilir.  

5. Ən yaxşı strategiyanın seçilməsi.  Bütün variantlar   üstünlük dərəcəsinə 

görə  ən çoxdan ən aza qədər düzülür və ən yaxşısı seçilir.  

Daha geniş mənada alternativlərin səmərəli seçimi aşağıdakı mərhələlərdən 

ibarətdir: 

1.

  Vəziyyətin təhlili; 

2.

  stiqamətin təşkili və problemlərin eyniləşdirilməsi; 

3.

  Lazımi informasiyaların axtarışı; 

4.

  Alternativlərin formalaşdırılması; 

5.

  Alternanativlərin qiymətləndirilməsi üçün kriteriyaların formalaşması; 

6.

  Qiymətləndirmə;  

7.

  Ən yaxşı alternativin seçimi;  

8.

  Tətbiq (icra etmə); 

9.

  Monitorinq (indikator) üçün kriteriyaların hazırlanması;  

10.

   cra etmə monitorinqi; 

11.

  Nəticənin qiymətləndirilməsi.  

Səmərəli  idarəetmə,  təkcə  son  andakı  qərar  qəbuletmə  üsulundan  və  onun 

həyata  keçirilməsindən  yox,  bir  çox    amillərin  birgə  tətbiqindən    asılı  olur.    Ona 

görə  də  idarəetmə  qərarlarının  daha  səmərəli  və  əsaslı  olması  üçün,  müəyyən 

metodoloji prinsiplərə  əməl etmək lazımdır.  

darəetmədə  düzgün  qərar  qəbul  etmək  üçün  hər  bir  müəssisə  rəhbərinin 

təkcə  qərar  qəbuletmənin  nəzəri  əsaslarını  deyil,  həm  də  praktikada  aşağıdakı 

sahələrdəki  biliklərini  kifayət  qədər  təcrübəli  şəkildə  tətbiq  etmək  bacarığı  da 

olmalıdır:  

• 

darəetmə qərarlarının metodologiyası;  

• 

darəetmə qərarlarının  işlənib hazırlanma metodları;  

• 

darəetmə qərarlarının  işlənib hazırlanmasının təşkili;  

---

 

40

• 

darəetmə qərarlarının  keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi.  

Qısa şəkildə menecerlərin istifadə etdikləri idarəetmə alətlərinə nəzər salaq.  

darəetmə qərarlarının metodologiyası  idarəetmə məqsədinin formalaşması, 

qərarların  işlənmə  metodlarının  seçilməsi,  variantların  qiymətləndirmə 

kriteriyaları, əməliyyatların icra olunmasının məntiqi sxeminin qurulmasının daxil 

olduğu idarəetmə  qərarlarının işlənməsinin məntiqi təşkilidir.  

darəetmə  qərarlarının  işlənmə  metodları  idarəetmə  qərarlarının  işlənməsi 

üçün  zəruri  olan  əməliyyatların  yerinə  yetirilməsi  üçün  üsul  və  qaydalardan 

ibarətdir.  Analiz  üsulları  informasiyaların  işlənməsi,  hərəkət  variantlarının 

seçilməsi və s. bu metodlara aiddir.  

Qərar  qəbuletmənin  obyekti  müəssisələrin  mülkiyyət  formasından  asılı 

olmayaraq  onların  fəaliyyətinin  coxtərəflı  sahələridir.  Xüsusı  halda  müəssisənin 

aşağıdakı fəaliyyət sahələri qərar qəbuletmənin  obyektləridir: 

• 

Texnoloji inkişaf;  

• 

Ə

sas və köməkçi istehsalın təşkili;  

• 

Marketinq fəaliyyəti;  

• 

qtisadi və maliyyə inkişafı;  

• 

Ə

mək haqqı və mükafatların təşkili;  

• 

Sosial inkişaf; 

• 

darəetmə;  

• 

Mühasibat fəaliyyəti;  

• 

Kadrla təmin etmə;  

• 

Digər növ fəaliyyətlər.  

Qərar  -  müxtəlif  variantlardan,  alternativlərdən  birinin  seçilməsinin  

nəticəsidir, iş planı və ya işlənmiş layihə əsasında fəaliyyət üçün bir təlimatdır. 

Qəbul olunmuş qərarın düzgünlüyü  və səmərəliliyi  iqtisadi,  təşkilati,  sosial 

və  başqa  növ  informasiyaların  keyfiyyəti  ilə  təyin  olunur.  Qərar  qəbuletmədə 

istifadə olunan informasiyaları şərti olaraq aşağıdakı formada göstərmək olar:  

• 

Giriş və çıxış; 

---

 

41

• 

ş

lənən və işlənməyən;  

• 

Mətn və qrafik;  

• 

Sabit və dəyişən;  

• 

Normativ, analitik və statistik;  

• 

lkin və sonradan əmələ gələn;  

• 

Direktiv, paylanan və hesabat. 

qtisadi  və  idarəetmə  nöqteyi  nəzərindən  qərar  qəbuletmə  məsələsinə 

istehsalın  səmərəliliyinin  artırılması  faktoru  kimi  də  baxmaq  olar.  stehsalın 

səmərəliliyi  hər  bir  konkret  halda  menecerlərin  qəbul  etdiyi  qərarların 

keyfiyyətindən asılı olur.  

  Bazar 

iqtisadiyyatı 

şə

raitində 

bazarın 

subyektlərinin 

iqtisadi 

davranışlarında  qeyri  –  müəyyənlik  dərəcəsi  daha  yüksək  olur.  Bununla  əlaqədar 

olaraq idarəetmə qərarları qəbuletmə zamanı mövcud vəziyyəti qiymətləndirməklə, 

daha çox alternativ variantlardan seçim etməklə, perspektiv analiz metodları daha 

çox praktiki əhəmiyyət kəsb etməyə başlayır.  

Müxtəlif əlamətlərin tətbiqi ilə qərar qəbuletmənin müxtəlif metodlarının da 

təsnifatı  mövcuddur.  Ekspert  informasiyalarının  növünə  və  məzmununa  görə 

aşağıdakı cədvəldə qərar qəbuletmənin metodlarının təsnifatı verilmişdir: 

 

Cədvəl 3. Qərar qəbuletmənin metodlarının təsnifatı 

nformasiyaların 

məzmunu 

nformasiyanın növü 

Qərar qəbuletmə metodu 

Ekspert məlumatları lazım 

deyil 

 

Üstün olmaq metodu 

Qlobal kriteriyalar metodu 

 

Kriteriyalar  çoxluğunda 

üstünlük 

haqqında 

informasiya 

Keyfiyyət informasiyaları 

 

 

 

 

Kriteriyaların                      

üstünlüyünün 

kəmiyyət 

qiymətləndirilməsi 

 

 

Ə

vəz  edilmə  haqqında 

Leksikoqrafik 

nizamlama 

metodu  

Kriterial 

qiymətləndirmə 

fərqinin müqayisəsi  

Uydulma metodu   

Səmərəli qiymət metodu  

yerarxik  kriteriyaların  burma 

metodu  

Hüdud metodu  

deal nöqtə metodu  

Laqeydlik 

ə

yrisi 

metodu  

Dəyər nəzəriyyəsi metodu

 

---